صحبت از اجتهاد نو در فقه شیعه بسیار است اما به نظر می رسد این امر برخلاف ظرفیت های موجود شتاب چندانی در رشد خود نداشته است. خبرنگار شفقنا این موضوع و ایرادات فقهی به برخی قوانین را با آیت الله موسوی بجنوردی در میان گذاشته است. آیت الله موسوی بجنوردی که اجتهاد شیعی را مدرن می داند، تاکید می کند که باید یک بازنگری در اجتهاد صورت بگیرد و آن عده از نخبگان فقها که در حد اجتهاد هستند باید موارد بسیاری را با عینک دیگری نگاه کنند.
موسوی بجنوردی، تعبدگرایی محض را مانعی برای رشد اجتهادی که یکی از منابع آن عقل است می داند و معتقد است: اجتهاد شیعیِ درست، مدرنیته است اما متاسفانه پیروان این معنا در اقلیت هستند و اکثرا تعبد محض دارند. او می گوید: آنها جرات این که نگرشی ماورای این مسایل داشته باشند، ندارند. با اجتهاد شیعی مدرنیته می توان دنیا را اداره کرد.
به گزارش جماران، متن گفت وگوی شفقنا با آیت الله موسوی بجنوردی به این شرح است:
*امروز مشاهده می شود برخی قوانین مبتنی بر فقه از ضعف هایی رنج می برند که به گفته حقوقدانان، اصلاح آن از وظایف فقهاست. از سوی دیگر کارشناسان دینی معتقدند در شرایط کنونی نیاز به اجتهاد نو و بازنگری در برخی مسایل فقهی وجود دارد و حوزه باید در این زمینه پیشگام باشد. چقدر در مسیر اجتهاد نو و بازنگری در فقه گام برداشته شده و چقدر نیاز امروز ماست؟
موسوی بجنوردی: در این زمینه کم کار شده است و واقعا نیاز است یک عده از نخبگان فقها که در حد اجتهاد هستند، در ابعاد مختلف این موضوعات بحث کنند و بخصوص با توجه به گفته حضرت امام(ره) که عنصر زمان و مکان در اجتهاد دخالت دارد، یک بازنگری در اجتهاد صورت بگیرد. این سخن را باید همیشه نصب العین قرار داد. عنصر زمان و مکان تاثیر فراوانی در اجتهاد مجتهد دارد و موارد بسیاری را باید با عینک دیگری نگاه کرد. اگر جامعه، مدرن است و امروز رشد اسلام در مدرن بودن جامعه است، فقیه باید طوری نگاه کند که آن نگاه و قوانین موجب تقویت اسلام و گرایش بیشتر مردم به اسلام شود. این نیاز دارد و متاسفانه نشده است. من این را یک خلأ می بینم. خدا امام(ره) را رحمت کند، ایشان این کار را آغاز کرد و گفت که عنصر زمان و مکان در اجتهاد دخالت دارد. این حرف بسیار نو و بزرگی بود که مجتهد خود را از عنصر زمان و مکان جدا نکند، نباید چشمان خود را ببندد و بنشیند نظر بدهد بلکه باید زمان و مکان را در نظر بگیرد.
*منظور شما این است که قوانین منتج از فقه از فرهنگ هر جامعه تاثیرپذیر است؟
موسوی بجنوردی: بله!
*یعنی مثلا اگر این قانون مجازات اسلامی بخواهد در آمریکا نوشته شود، شاید طور دیگری باشد؟
موسوی بجنوردی: ممکن است. از امتیازات فقه شیعی این است که دارای اجتهاد است. اجتهاد یعنی چه؟ یعنی فقیه به یک مساله، تعبد نمی کند و راه برای او باز است. در اینجا حکم عقل مطرح است، چراکه عقل یکی از منابع فقه شیعه به شمار می رود و بسیار مهم است. فرد وقتی می خواهد معنای دریافتی خود را از سنت و بنای عقلا با جوامع تطبیق دهد، نگرش های خاصی پیدا می کند یعنی این امتیاز در فقه شیعی وجود دارد که همیشه اجتهادی زنده دارد. این اجتهاد، مرده نیست که گفته شود دیگر تمام شد. خیر! اجتهاد در کتاب و سنت و تلاش برای فهم از آنها همیشه هست. اجتهاد وقتی زنده است که عنصر زمان، مکان، جوامع بشری و رشد عقلانی جامعه را در نظر بگیرند. عقیده من این است که اجتهاد شیعه، مدرنیته است.
*با وجود نظر شما بر مدرنیته بودن اجتهاد شیعه، پس علت رکود و ضعف مشاهده شده در تدوین برخی قوانین به روز چیست؟ آیا باید مجتهدان جدیدی بیایند تا راهی باز کنند؟
موسوی بجنوردی: امام خمینی(ره) تلاش بسیاری کرد، سدهای فراوانی را شکست و نظراتی به طور مثال در مورد جایز بودن شطرنج داد. امام خمینی(س) در نظر گرفتن عنصر زمان و مکان را واقعا در عمل پیاده کرد و تنها شعار آن را نداد. ما هم اگر بخواهیم واقعا اسلام را عالم گیر کنیم و طوری باشد که اسلام در همه جای دنیا قابل پیاده شدن باشد، باید یک اجتهاد شیعی که مدرنیته است، حکم عقل جزو منابع آن است و عنصر زمان و مکان در آن دخالت دارند را داشته باشیم. باید نگرشمان به گونه ای دیگر باشد. ممکن است بنده در نجف یا قم، طوری فکر کنم و وقتی بروم در لندن، واشنگتن یا ونکوور کانادا فضا برایم باز است، جامعه را طور دیگری می بینم و بنده می خواهم اسلام را آنجا پیاده کنم.
* مجتهدانی مثل امام خمینی انگشت شمار هستند و با وجود شیوه فقاهتی امام، چرا در اجتهاد نو با توقف مواجهیم؟ چرا این موضوع به میزان افزایش آگاهی جامعه، جدی گرفته نشده است؟
موسوی بجنوردی: یک عده تعبدگرا هستند. تعبد به کتاب و سنت باید باشد، من نمی گویم نباشد اما در اجتهاد که نمی شود من هم تعبدگرای محض باشم، هم بگویم اجتهاد برای ما هست. اجتهاد به معنای نگاه کردنِ باز، حکم عقل و عنصر زمان و مکان را دخالت دادن است. طبیعی است که با دخالت دادن اینها خیلی باز فکر می کنم. اجتهاد شیعی درست، مدرنیته است اما متاسفانه پیروان این معنا در اقلیت هستند و اکثرا تعبد محض دارند.
*تعبد در اینجا چه معنایی دارد؟ منظور تعصب ناشی از آن است؟
موسوی بجنوردی: به طور مثال قبلی ها این را گفته اند، ما همینطور به دنبال آنها برویم. آنها هزارسال پیش یک نظر داده اند، زمان و مکان آنها اصلا اجازه چنین تفکراتی را نمی داد، در حالی که ما امروز در عصری هستیم که مدرنیته و بسیار باز است. در گذشته فضا متفاوت بود، امروز با وجود اینترنت، فضا باز است و هر فردی در گوشه اتاق خود هم نشسته باشد، گویی در دنیا حضور دارد که در آمریکا این نظریه مطرح شد و در اروپا این حادثه اتفاق افتاد.
*دهکده جهانی...
موسوی بجنوردی: بله! امروز واقعا دهکده جهانی است و دنیا یکی شده است. دنیا وحدتی از حیث اندیشه پیدا کرده است. بنده امروز از همین جا می توانم تمام مسایل مهم دنیا را نظاره کنم. به طور مثال سابق می گفتند که اول ماه، انسان باید ماه را با چشم ببیند و اگر با تلسکوپ یا وسیله ای دیگر دید، درست نیست. وقتی با تلسکوپ ماه دیده شود یعنی ماه در آمده و اول ماه است. اولیت، امری تکوینی است و دست من و شما نیست اما عده ای می گویند نه! باید با همین چشم ببینند. چنین نگاهی به این دلیل است که آن گونه که باید در جوامع بشری حضور داشته باشند، نیست. من در این مورد حرف دیگری زدم که برای اول ماه اصلا رویت موضوعیت ندارد. برای اول ما گفته شد که همواره یک طرف ماه، نیر و یک طرف آن تاریک است. ماه دو حرکت انتقالی و وضعی دارد. حرکت وضعی آن به این شکل است که ظرف یک ماه، یک دفعه به دور خود می چرخد. در حرکت انتقالی نیز ماهی یک دفعه دور کره زمین می چرخد. این همان طور که دور کره زمین می چرخد، حرکت وضعیش هم انجام می شود و یک طرف ماه همیشه نیر و طرف دیگر همیشه تاریک است. همینطور که ماه به ظرف مشرق حرکت می کند، به جایی می رسد که تمام قسمت روشنایی اش طرف زمین است که گفته می شود شب چهار ده است. باز این حرکت به سمت مشرق ادامه می یابد، روشنایی اش سمت زمین کم می شود و تاریکی می آید و تا جایی می رود که همه تاریکی اش سمت زمین است و گفته می شود در محاق است. همینطور که به حرکت انتقالی خود ادامه می دهد، اولین بخش نیر آن که طرف کره زمین در می آید، اول ماه است، بنده چه ببینم چه نبینم. امروز، ناسا دقیقه و ثانیه تولد آن را برای ما بیان می کند. این اول ماه است حال بنده بخواهم و نخواهم. اولیت یک امر تکوینی است، قراردادی نیست. عقیده من این است که لازم نیست ماه را ببینیم و اگر ناسا گفت فلان ساعت و دقیقه، ماه متولد می شود، همان زمان اول ماه است.
*مشکل نگاه تعبدی است یا دوری از درگیری های فقاهتی؟
موسوی بجنوردی: آنها که تعبد می کنند به آنچه وجود دارند، خود را در فضای باز قرار نمی دهند که من امروز در دنیای مدرن هستم و دین اسلام هم دینی جهانی است که مخصوص به زمان یا مکانی نیست. تفکر باید به گونه ای باشد که دینی با این ویژگی ها در کل کره زمین و در همه زمان ها قابل پیاده کردن باشد. نمی توان خود را از زمان و مکان جدا کرد، باید عنصر زمان و مکان را در اجتهاد و فهم از دین دخالت داد. سابق بر این، این دستگاه ها نبود و در نتیجه اول ماه منحصر در دیدن آن بود. گفته می شد که «صُمْ لِلرُّؤْیَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْیَةِ» آیا در حال حاضر این رویت در اول بودن و نبودن موضوعیت دارد؟ خیر! رویت موضوعیت ندارد. امروز این اجتهاد باید بشود، من این نظر فقهی را داده ام اما هیچ رفیقی در آن ندارم. می گویند خیر! باید دیده شود و کسی این نظر را نمی دهد، تعبد می کنند اما آن زمان راهی جز این نبود.
*تعبد در این موضوعات از چه ناشی می شود؟
موسوی بجنوردی: جرات این که نگرشی ماورای این مسایل داشته باشند، ندارند در حالی که باید خود را در دنیایی مدرن ببینند که در خانه خود هستند اما به اطلاعات دنیا دسترسی دارند. گذشت آن زمان که بنده در شهری که بودم دیگر از هیچ جا اطلاع نداشتم. با اینترنت در همه جای دنیا حضور دارید و واقعا در دهکده جهانی هستیم.
*به گفته شما اجتهاد شیعی مدرنیته است. امروز افرادی که به اجتهاد نو عمل می کنند در اقلیت هستند، اجتهاد شیعی نیازمند چیست تا بتواند از پتانسیل های خود استفاده کند و اسلامی را که باید پیشرفته، مدرن و عالم گیر و در زمان خود سرآمد باشد را نشان دهد؟
موسوی بجنوردی: افکاری مثل افکار امام خمینی(ره) می خواهد و مشاهده می شود آنها که درس بسیاری با او خوانده اند، ممتاز هستند. امام خمینی(ره) این سد را شکست، صریح گفت که عنصر زمان و مکان در اجتهاد دخالت دارد.
*یعنی باید صبر کنیم مجتهدان جدیدی مثل امام خمینی بیایند که شجاعت اعمال این اصل را داشته باشند؟
موسوی بجنوردی: شجاعت داشته باشد و ملاحظه نکند که عده خاصی خوششان نیاید. وقتی موضوع دینی فهم شد، باید با جرات آن را بیان کند.
*آیا حوزه های علمیه فعالیت هایی تحت این عنوان دارند؟ مثلا در صدد تربیت گروهی از حوزویان در این جهت و با این عنوان هستند؟
موسوی بجنوردی: در حال حاضر کسی که این تفکر را دارد و من می شناسم، آیت الله صانعی و تا حدودی آقای موسوی اردبیلی است. من دیگر کسی را سراغ ندارم! این باید توسعه پیدا کند حوزه به این سمت حرکت کند که مجتهدانی با این طرز تفکر امام داشته باشند، مبنی بر این که عنصر زمان و مکان را در اجتهاد دخالت دهند.
*نسل جدید حوزه این پتانسیل و گرایش را دارد؟
موسوی بجنوردی: بله! طرف آن می رود اما باید آن را هدایت کرد که با این اندیشه رشد کند و عنصر زمان و مکان در اجتهاد دخالت دارد. محال است در دهکده جهانی باشیم و بنده با اینترنت در همه جای دنیا حضور و از آن اطلاع داشته باشم اما در زمان اجتهاد، فقط جای خودم را نگاه کنم و این باید باور شود و تنها شعار نباشد. شعار مقرون با شعور می خواهد.
*و عملگرایی...
موسوی بجنوردی: در صورتی که این باور باشد، به عمق مساله فکر می کند و باور کنید که اجتهاد شیعی مدرنیته است و می توان با آن دنیا را اداره کرد. باید تلاش کرد و با یک نفر و دو نفر درست نمی شود. امام(ره) آن را آغاز کرد اما یک عزم جمعی می خواهد وگرنه یکی دو صدا را که ساکت می کنند.
*آیا در حال حاضر این زنگ خطر و نیاز به عزم جمعی برای اجتهاد شیعه به صدا در نیامده است؟
موسوی بجنوردی: با وضعیت فعلی نمی شود. باید نسل بعدی که می آید، تفکر آزاد داشته باشد.
*این امید وجود دارد که نسل جدید حوزه این تغییر را ایجاد کنند؟
موسوی بجنوردی: من به نسل جدید حوزویان امیدوارم که با دید باز نگاه کنند. امام حرف با ارزشی زد که شعار نبود و باید واقعا روی آن کار شود و باور همه باشد.
*اگر این اتفاق نیفتد و آن مجتهدان شجاع نیایند. چه آینده ای در انتظار اجتهاد شیعه است؟
موسوی بجنوردی: هیچ رشدی نمی کند. این یک تئوری است و درست هم هست اما پیاده کردن تئوری مهم است.
*با این وضعیت می تواند پاسخگوی جامعه و به ویژه نسل جدید باشد؟
موسوی بجنوردی: خیر!
*می تواند دخترانی را که امروز پا به پای مردان و گاهی بیش از آنها در کسب فهم و دانش رشد کرده اند ، توجیه کند که چرا باید دیه او نصف دیه مردان باشد؟
موسوی بجنوردی: تفکر باید تفکری باشد که عنصر زمان و مکان را در اجتهاد دخالت می دهد. دنیای امروز، دهکده جهانی و اسلام هم دین جهانی است. امکان ندارد بتوان با دیدی بسته، دینی را که به آن اعتقاد داریم و از حیث زمان و مکان محدود نیست در دنیا پیاده کنیم، اسلام را ترویج کنیم. باب اجتهاد باز است. در صورت دخالت زمان و مکان در اجتهاد می توان پاسخگوی همه دنیا بود و اسلام را عالمگیر کرد. شما خیال می کنید حضرت مهدی که انشالله می آیند، جهان همه مسلمان می شوند؟ معجزه که نمی کند، اسلام واقعی را بیان می کند. این تفاوت به حدی است که گفته می شود «یاتی بدین جدید» یعنی به قدری این سنت ها و باورهای آمده بر خلاف موازین اسلام است که وقتی حضرت بیان می کند، گفته می شود دین جدیدی آورده است. او دین جدش رسول خدا (ص) را آورده است، اسلامی که می خواهد در کل دنیا گسترش پیدا کند. اجتهاد شیعی، امروز این توان را دارد که بتواند جوابگوی همه باشد. فقط مجتهدانی می خواهد همانند امام(ره) شجاعت و دید باز داشته باشد، به این معنا باور داشته باشند که اسلام متعلق به ایران و عراق و اینها نیست، اسلام مال همه دنیاست که اگر چنین است باید طوری عرضه شود که این موضوع بتواند در همه جا باور شود.
