صدا و سیما نباید رابین هودی عمل کند/ سازمان به هیچ عنوان نمی تواند تبلیغات خلاف نظام خدمت عمومی انجام دهد/ رسانه ملی از هیچ بُعد با فرزندان ما خوب رفتار نکرده است
اشاره: اهمیت صدا و سیما در منظر امام خمینی (س) به اندازه‌ای است که ایشان از این سازمان به عنوان دانشگاه عمومی نام برده است.
این کلیدواژه، به ظاهر راهنمای صدا و سیما تاکنون بوده است اما واقعیت جاری گویای مسیر دیگری است. این روزها شاهد هستیم صدا و سیما از این مسیر منحرف شده و مدعای این سخن، شواهد و مصادیق متعدد این انحراف، هشدارهای پیاپی صاحب نظران و دلسوزان و در عین حال سخنان چند هفته گذشته دکتر حسن قاضی‌زاده هاشمی وزیر بهداشت است که از ناتوانی این وزارتخانه برای ایستادگی در برابر تبلیغات کالاهای مضر در رسانه ملی سخن گفت و از مردم خواست از خودشان در برابر این تبلیغات مراقبت کنند.
همین سخنان بهانه‌ای شد تا با یکی از اساتید دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی(ره) به گفت‌وگو بنشینیم:
«علیرضا حسینی پاکدهی»، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره)، در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار جماران در این باره اظهار داشت: زمینه بحث را با نگاه به ابعاد فعالیت‌های سازمان صدا و سیما آغاز می‌کنم. برای بررسی کیفیت فعالیت‌های این سازمان باید دو بعد را در نظر بگیریم؛ نخست قواعد حقوقی و مقرراتی است که بر آن حاکم است و دیگری ضرورت‌ها و شرایط خاص حاکم بر جامعه است. به عبارت بسیار ساده، برداشت من از فعالیت‌های سازمان، بر مبنای مطالعات و فعالیت‌هایی که انجام داده‌ام، اینگونه است که سازمان رادیو و تلویزیون جمهوری اسلامی ایران از لحاظ چارچوب حقوقی باید به عنوان یک نظام خدمت عمومی اداره شود. بنابراین وقتی به خدمت عمومی اشاره می‌کنیم باید تأکید ما بر این باشد که تمامی اهداف و برنامه‌ها در جهت خدمت به عموم است نه خلاف مصلحت عمومی. باید متذکر شوم که تمامی این موارد در اصل 175 قاون اساسی آورده شده است.!S1!
وی اضافه کرد: البته در چند بخش دیگر قانون اساسی از جمله در مقدمه آن، وظایف سخت و دشواری برای سازمان ذکر شده است. همچنین در اصل 44 قانون اساسی که در آن نظام اقتصادی جمهوری اسلامی ایران به سه بخش خصوصی، دولتی و عمومی تقسیم شده؛ سازمان صدا سیما به عنوان اموال دولتی تلقی می‌شود. البته باید یادآوری کرد که تعبیر ما از واژه "دولتی" نباید به معنای رایج باشد؛ بلکه مهمترین نهادهای خاص از جمله بانک‌ها، معادن، صدا و سیما و ... در اختیار دولت قرار می‌گیرند تا دولت با بهره‌گیری از آنها وظایف تعیین شده خود در اصل سوم قانون اساسی را تحقق بخشد و همه این موارد باید در جهت تعالی و رشد نظام جمهوری اسلامی ایران باشد.
حسینی پاکدهی، ضمن تأکید بر اصول حاکم بر سیاست فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران گفت: در کنار قواعد و قوانین خاصی که حاکم بر سازمان صدا و سیماست باید به اصول سیاست فرهنگی کشورمان هم اشاره کنم که در آن، بایدها و نبایدهای لازم آورده شده است و در نهایت در یکی از بندهای این اصول، نام سازمان‌ها و نهادهای مجری آمده و در بین این سازمان‌ها از صدا و سیما هم نام برده شده است. از این لحاظ، این سازمان به هیچ عنوان نمی‌تواند تبلیغات خلاف نظام خدمت عمومی انجام دهد. در واقع ما می‌توانیم آگهی داشته باشیم ولی به هیچ وجه این تبلیغات نباید بازرگانی یا سیاسی و یا به گونه‌ای باشد که اهداف خاص مبلغان را تأمین کند. بلکه به نحو اخص این نوع برنامه‌ها باید ضمن داشتن قالب آگهی، هدف خود را در راستای تأمین منافع و خدمت به جامعه قرار دهد.
وی در این زمینه توضیح داد: به عنوان مثال، زمانی که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قصد اطلاع‌رسانی درخصوص بیماری ایدز را داشته باشد، نمی‌توان انتظار داشت که برای این منظور از یک برنامه طولانی استفاده کند و اگر این مهم را به وسیله آگهی کوتاه طراحی کند، کاملا خدمت عمومی تلقی می‌شود. همچنین آموزش‌های راهنمایی و رانندگی به کودکان نوع دیگری از این موضوع است و ما نمونه سیا ساکتی را در صدا و سیما شاهد بودیم.
استادیار دانشگاه علامه طباطبایی(ره) تأکید کرد: زمانی که از آگهی تبلیغاتی اسم می‌بریم به این معناست که مبلّغ دارای اهداف مشخص و یکسویه برای خودش است و این اهداف الزاما مالی نیست، بلکه ممکن است سیاسی یا سرمایه‌گذاری برای دستیابی به شورای شهر، مجلس، وزارت و غیره باشد.
حسینی پاکدهی ضمن اشاره به تفاوت اصلی تبلیغات با آگهی در راستای خدمت عمومی گفت: برای شما در راه تبلیغات این امکان وجود دارد که هر نوع فریبکاری انجام دهید، درحالی که در خدمت عمومی هرگز این کار را انجام نمی‌دهید.
وی با بیان اینکه «رسانه ملی ما بهتر است به جای اینکه نگران شبکه‌های ماهواره‌ای باشد، نگران شبکه‌های داخلی خود باشد»، گفت: شاید این گفته من کمی اغراق‌آمیز باشد ولی باید بگویم در کشورهای اروپایی حساسیت‌های خاصی در حیطه‌های مختلف تبلیغات به خصوص دارو و مواد غذایی وجود دارد. به طوری که حتی اگر شبکه‌های خصوصی و تجاری بخواهند چنین اقدامی انجام دهند با قوانین بسیار سختگیرانه مواجه می‌شوند و قوانین به هیچ وجه در مقابل آنها کوتاه نمی‌آیند. در این کشورها به منظور پخش آگهی‌های دارو حتما باید تأییدیه‌های کافی وجود داشته باشد؛ از این رو صاحبان آگهی نمی‌توانند ادعاهای عجیب و غریب کنند ولی در کشور ما به دلیل ضعف‌های قانونی، حقوقی و به ویژه اجرایی، پیگیری و نظارت کافی وجود ندارد.!S2!
حسینی پاکدهی در این زمینه به تبلیغات کرم حلزون، اشاره و تصریح کرد: این تبلیغ سال گذشته برای دقایق طولانی و تقریبا از اغلب شبکه‌ها پخش می‌شد. در همان زمان از یک متخصص در برنامه‌ای پرسیدند که «به نظر شما کرم حلزون تأثیری بر پوست دارد؟» این متخصص هم پاسخ داد: «خیر، تأثیری ندارد.» اکنون باید از خود بپرسیم که مخاطب من باید کدام شبکه و کدام برنامه را باور کند؟
وی با بیان اینکه «از این مثال‌ها کم نیستند» یادآور شد: کشور ما، رکورددار جراحی زیبایی بینی است و این موضوع در اغلب برنامه‌ها به صورت مستقیم و غیرمستقیم توسط مجریان و بازیگران ترویج می‌شود و بالطبع در جامعه هم انعکاس پیدا می‌کند. از طرفی همین رسانه ملی، برنامه‌هایی دارد که در آنها با افردی که به دلیل عمل زیبایی سلامتی خود را از دست داده‌اند، گفت‌وگو می‌شود. در واقع، می‌توانیم بگوییم که خود سازمان هم تعارض‌آمیز عمل می‌کند و کسی پاسخگوی دوگانگی پیش آمده در ذهن مخاطب نیست.
حسینی پاکدهی با اظهار تأسف از خلأها و ضعف‌های قانونی و حقوقی به ویژه در حوزه نظارت گفت: متأسفانه هیچ نهاد مشخص و معینی هم نیست که فرد در صورت آسیب دیدن از برنامه یا آگهی خاصی به آنجا شکایت کند، درحالی که در سایر کشورها این نهاد وجود دارد و پیگیر آسیب‌های مادی، معنوی و فیزیکی فرد شاکی می‌شود.
استادیار دانشگاه علامه طباطبایی(ره) یادآور شد: من به عنوان یک پدر به شبکه‌های سازمان صدا و سیما در برابر شبکه‌های بیگانه اعتماد خاص داشته و دارم و همواره با اطمینان خاطر، فرزندم را به رسانه ملی می‌سپردم؛ ولی اکنون می‌بینم رسانه ملی از هیچ بُعد با فرزند من خوب رفتار نکرده است؛ چه از لحاظ تغذیه، چه از لحاظ مسائل بهداشتی و دارویی و چه از لحاظ الگوسازی و مسائل فرهنگی. در واقع من از این به بعد خیلی بیشتر نگران فرزندم خواهم بود.
وی تصریح کرد: باید شفاف بگویم اگر هدف سازمان صدا و سیما مقابله با تهاجم فرهنگی است و برای این منظور نیازمند بودجه است تا برنامه‌های باکیفیت تولید کند، باید در وهله اول نگران شبکه‌های مختلف خود باشد.
پاکدهی در پاسخ به این سؤال که «آیا اصولا پخش آگهی‌های بازرگانی در برنامه‌های کودک مورد تأیید است؟» گفت: علاوه بر سختگیری‌های خاصی که نسبت به پخش آگهی‌های بازرگانی برای کودکان در کشورهای اروپایی وجود دارد، باید از کشور ترکیه که از خیلی جهات همانند ماست نام ببرم. در این کشور، حق پخش آگهی در قالب برنامه وجود ندارد و زمان آگهی نیز باید طی ساعت مشخص باشد. حتی در تجاری‌ترین شبکه‌ها نیز حق پخش بیش از 20 درصد یک ساعت یعنی 12 دقیقه وجود ندارد و حتی این 12 دقیقه را مقید می‌کنند و اگر زمان پخش سریال و فیلم کمتر از 45 دقیقه باشد نباید برنامه قطع و تبلیغ پخش شود. !S3!
اما در رسانه ملی ما اگر زمان پخش آگهی بازرگانی در طول یک برنامه پرمخاطب را جمع بزنید، بیش از مدت زمان پخش کل برنامه است؛ حتی گاهی، تمام برنامه به صاحب آگهی فروخته می‌شود، مانند آنچه این روزها در برخی برنامه‌های کودک شاهد آن هستیم.
استادیار دانشگاه علامه طباطبایی(ره) تصریح کرد: با وجود اینکه اداره بازرگانی سازمان صدا و سیما به منظور تهیه و پخش آگهی‌ها، قوانین 81 ماده‌ای مطلوبی را تهیه کرده است؛ اما به هیچ وجه به این اصول پایبند نیست.
وی با بیان اینکه «توجیه سازمان صدا و سیما مبنی بر عدم پرداخت هزینه‌ها توسط دولت به هیچ وجه مناسب نیست»؛ گفت: رئیس سازمان صدا و سیما اشاره می‌کند که من در برابر تهاجم فرهنگی، شبکه‌های متعدد ایجاد کرده‌ام و این نهایت تلاش من و همکارانم بوده است.
حسینی پاکدهی در ادامه درباره تأسیس شبکه‌های متعدد از سوی صدا و سیما اظهار کرد: شاید از لحاظ ظاهری، تأسیس شبکه‌های متعدد توجیه خیلی خوبی داشته باشد؛ ولی دلایل منطقی و عقلانی برای این مسئله نمی توان در نظر گرفت. در حقیقت، هیچ تدبیری برای اینکه چگونه هزینه این شبکه‌ها تأمین شود، اندیشیده نشده است و در پاسخ منتقدان سازمان هم گفته می‌شود که ما برای تولید برنامه‌های باکیفیت نیازمند بودجه هستیم.
وی اضافه کرد: در کل می‌توانم بگویم به نظر من مشکلی که سازمان خودش را گرفتار آن کرده است و هر لحظه بیش از پیش با آن مواجه می‌شود، این است که به صورت عمودی و افقی، بدون دلیل مشخص و منطقی و در نظر گرفتن تدابیر خاص و پیش‌بینی هزینه‌ها، خودش را گسترش داده است.
پاکدهی با بیان اینکه «در اوایل دهه 70، فقط دو شبکه داشتیم ولی الآن 23 شبکه داریم و به همین ترتیب شبکه‌های استانی و برون مرزی ما در حال گسترش است»، گفت: اغلب شبکه‌ها نیز تأمینی هستند، نه تولیدی و واقعیت این است که آنتن نباید ثانیه‌ای معطل باشد. از این رو، اداره و تأمین برنامه‌های یک شبکه، کار بسیار سختی است و باید برای آن تدابیر ویژه‌ای اندیشید.
وی با طرح این سؤال از مسئولان صدا و سیما که «به هر حال شما چند بار می‌خواهید فیلم‌های بروس لی و جکی چان یا فیلم‌های تکراری پخش کنید؟» خاطرنشان کرد: این نکته را سال‌ها پیش در یکی از نوشته‌هایم و در زمانی که پنج شبکه در سازمان فعالیت می‌کردند، مطرح کردم و گفتم بهتر است سازمان در فکر کیفیت برنامه‌ها باشد ولی متأسفانه برعکس این موضوع را شاهد بودیم و طبیعی است که اکنون شاهد این مشکلات باشیم.
عضو هیئت علمی دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: از طرفی سازمان صدا و سیما، نیروهای رسمی، قراردادی و پیمانی بسیاری دارد که تأمین هزینه‌های آنها کار ساده‌ای نیست و باید آنها نیز تأمین شود. درحقیقت مشکل سازمان هم از لحاظ تأمین هزینه است و هم از لحاظ تأمین نیروی انسانی که بتواند تأمین‌کننده برنامه‌های باکیفیت و مطلوب باشد.
وی تصریح کرد: من به هیچ وجه این مسئله را تأیید نمی‌کنم که باید برای تهیه یک برنامه خوب، برنامه یا آگهی تبلیغاتی به خورد مردم بدهیم. ما نباید رابین هودی عمل کنیم و درحقیقت در ایدئولوژی ما هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند. باید منصفانه از خود بپرسیم که آیا این مسائل، ما را به اهداف سازمان که مقابله با تهاجم فرهنگی است رهنمون می‌شود؟ باید ببینیم تا چه اندازه به این وظیفه دشوار جامه عمل پوشانده‌ایم؟ !S4!
استادیار دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی(ره) با تأکید بر اینکه «شورای نظارت بر سازمان صدا و سیما، می‌تواند از نظر اعضای تشکیل‌دهنده آن کامل‌تر شود»، گفت: همان طور که در دادگاه مطبوعات، هیئت منصفه‌ای وجود دارد که از آحاد جامعه تشکیل شده است و با توجه به اینکه وظیفه سازمان خدمت عمومی است، شورای نظارت بر سازمان نیز می‌تواند کامل‌تر شود و به غیر از حضور نمایندگانی از قوای مققننه، مجریه و قضاییه در این شورا، نمایندگانی نیز از طیف‌های مختلف جامعه وجود داشته باشند تا هم پشتیبان حقوق مردم باشند و هم با وظایف و مسئولیت‌های خود آشنایی کامل داشته باشند.
وی این نکته را راهکار اجرای درست فعالیت‌های شورای نظارت خواند و در ادامه عنوان کرد: به رغم تأسیس شبکه‌های مختلف، همت و شهامت بسیار خاص می‌خواهد تا شبکه های غیرضروری را تعطیل کنیم. البته من هرگز تصور نمی‌کنم کسی چنین کاری انجام دهد؛ ولی به نظر می‌رسد تنها این راه حل پیش روی ماست. به قول معروف "یک ده آباد، به از صد شهر خراب". اگر شبکه‌های محدود و معین ولی باکیفیت داشته باشیم مطلوب‌تر از روندی است که اکنون در پیش گرفته‌ایم.
پاکدهی همچنین با اشاره به وجود جهت‌گیری‌های خاص سیاسی در برخی برنامه‌های صدا و سیما علی رغم ملی بودن این رسانه بیان داشت: برداشت کلی من به عنوان فردی که در این زمینه فعالیت می‌کنم و همچنین برداشت افکار عمومی، این است که سازمان در دوره‌های مختلف تاریخی به صورت جهت‌دار عمل کرده و می‌کند، به بسیاری از اشخاص حمله می‌کند، انتقاد می‌کند؛ ولی هیچ‌گاه حق پاسخگویی و دفاع برای آنان در نظر نمی‌گیرد. این یکی از مهمترین ضعف‌های سازمان یعنی عدم در نظر گرفتن اصل پاسخگویی است.
وی ادامه داد: این در حالی است که در همه شبکه‌های دنیا از جمله در شبکه تی.آر.تی ترکیه این اصل وجود دارد. چنانچه شما به فرد یا سازمانی به صورت ناخواسته هم انتقادی وارد کردید و یا مشکلی در این خصوص به وجود آمد، در صورت ادعای فرد یا سازمان مبنی بر پاسخگویی باید زمان معین و امکانات مشابه برای وی فراهم شود تا پاسخگو باشد.
حسینی پاکدهی اضافه کرد: ممکن است فراز و نشیب‌های کوچکی در نحوه سردبیری یا تهیه‌کنندگی هر یک از برنامه‌های صدا و سیما وجود داشته باشد؛ ولی در مجموع تفاوتی در عملکرد و نگاه سازمان وجود ندارد.
این استاد دانشگاه با اشاره به نگاه جامعه به برنامه‌های صداوسیما گفت: وقتی از اقبال دانشجویان نسبت به برنامه‌های صدا و سیما جویا می‌شوم، اینکه اغلب، پاسخ هیچ‌کدام را می‌دهند جای خود دارد؛ ولی برخی به برنامه خبری 20:30 اشاره می‌کنند و وقتی دلیل را می‌پرسم، در پاسخ می گویند چون انتقادی و چالش برانگیز است. این درحالی است که من این مشخصه را وجه ظاهری این برنامه می‌دانم و از لحاظ اصولی و عمقی این برنامه نیز جسارت عبور از خط قرمزها را ندارد و درحقیقت این برنامه تفاوتی با اخبار سایر شبکه‌ها ندارد. تنها در قالبی که انتخاب کرده به سبک نرم نزدیک می‌شود و یک نوع حالت گفت‌وگو و بیان صمیمانه با مخاطب دارد. در واقع این تغییر ظاهری است.
علیرضا حسینی پاکدهی در پایان ضمن آرزوی توفیق برای سازمان، مدیران و مسئولان آن، گفت: درست است که ما به ظاهر نسبت به سازمان انتقادهایی داریم ولی امیدواریم به اهداف، وظایف و رسالت‌هایی که برای هر شبکه تعیین شده است دست یابیم و این ضعف‌ها هر چه زودتر برطرف شود تا من به عنوان یک پدر وقتی فرزندم را به این رسانه می‌سپارم اطمینان خاطر داشته باشم.
