جماران ـ هادی کیانی: بررسی منابع تأمین آب تهران در ماه‌های اخیر، نشان‌دهنده وضعیتی بی‌سابقه در کاهش منابع است. اطلاعات موجود نشان می‌دهد که حدود 60 درصد آب تهران از طریق سدهای لار و لتیان در شرق و کرج و طالقان در غرب، و 40 درصد آب باقیمانده نیز از طریق 420 حلقه چاه در نقاط مختلف به مشترکان ارائه می‌شود. اخبار مربوط به بحران آب اما، هر لحظه شکل نگران کننده‌تری به خود می‌گیرد.
در حالی که بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران به روایت برخی از نزدیکان، پرستارش را در بیمارستان از دور ریختن نیمه لیوان آبی که خود مصرف کرده بود منع می‌کرد؛ اما با وجود محبوبیت در میان توده‌های مردم، دولت نتوانسته است این سیره امام خمینی را به مردم و فرهنگ عمومی منتقل کند و اکنون مصرف آب در ایران به مراتب بالاتر از کشورهای پرباران و غنی از منابع آب است.
بررسی چگونگی مصرف آب در شهر تهران طی ماه‌های اخیر و مقایسه آن با خاطرات و سفارشات به جا مانده از حضرت امام خمینی (س) نشان از تفاوت آشکار این مصرف با سیره امام خمینی (س) دارد.
یکی از کارکنان بیت امام خمینی(س) نقل می‌کند: شبی که امام در بیمارستان بودند از پرستار یک لیوان آب خواستند، پرستار لیوان را پرآب کرد بود و امام نصف آب را خوردند. پرستار خواست نصف دیگرش را در داخل دستشویی بریزد، امام نگذاشتند و لیوان را گرفتند بالای سرشان گذاشتند و بعد از مدتی آن را میل کردند.(1)
امام خمینی همواره بر صرفه‌جویی در مصرف آب و برق تأکید داشتند و مصرف بی‌رویه آب را حرام می‌دانستند. همچنین در جلد دوم استفتائات امام آمده است:
سوال - زیاده‌روى در مصرف آب و برق در صورتى که موجب کمبودهایى در سطح عمومى شود چه حکمى دارد؟ به خصوص که دولت اسلامى بر صرفه‌جویى تأکید نموده است.
جواب - زیاده‌روى به نحو غیرمتعارف حرام است و چنانچه موجب اتلاف و ضرر باشد موجب ضمان است (استفتائات، ج2، ص: 622).
این در حالی است که بررسی‌های کارشناسان در سال‌های نخست انقلاب، بیلان منفی سفره‌های آبی ایران زیر ۱۰۰ میلیون مترمکعب را نشان می‌دهد و اکنون این میزان به حدود ۱۱ میلیارد متر مکعب در سال رسیده است.
این روزها با پایین آمدن سطح ذخائر آب پایتخت طی ماه‌های اخیر به سبب کاهش بارش‌های جوی سال آبی گذشته، هم‌زمان با بالا رفتن حجم مصرف آب سبب شده زنگ خطر بحران آب در تهران به صدا درآید.
هرچند هنوز بخشی از مسئولان مملکتی آنچنان باوری درباره کم آبی ایران ندارند که موجب اتخاذ تصمیمی جدی درباره سیاست‌های مدیریت منابع آب در ایران شود؛ اما واقعیت این است که عمده پیکره‌های آب طبیعی عملا و به دلایل مختلف خشک شده‌اند و تلاش‌ها برای جلوگیری از نابودی یکی از معروف‌ترین آنها یعنی دریاچه ارومیه هنوز به ثمر ننشسته است.
زنگ خطر بحران
اواسط اردیبهشت ماه امسال، معاون برنامه‌ریزی استانداری تهران از قرارگیری شرایط ذخایر آب پایتخت در بدترین حالت ۴۶ سال گذشته خبر داد و گفت: حجم آب مصرفی پایتخت‌نشینان ۲ برابر استاندارد جهانی است.
"نعمت‌الله ترکی" با بیان اینکه تهران در بحرانی‌ترین وضعیت آبی قرار گرفته و به مرحله هشدار رسیده است، گفته بود: در سال 80 مصرف آب تهرانی‌ها 970 میلیون متر مکعب بود اما این مقدار به یک میلیارد و 50 میلیون متر مکعب در سال جاری رسیده که مخازن آب را در مرحله هشدار قرار داده است.
معاون برنامه‌ریزی استانداری تهران با تاکید بر اینکه مخازن آب پایتخت نسبت به سال گذشته با کاهش 226 میلیون متر مکعبی مواجه شده است متذکر شد: این کاهش در حالی ثبت شده که بر اساس آخرین آمار، مصرف آب تهران نسبت به استاندارد جهانی دو برابر است.
مدیریت بحران آب سخت تر از مدیریت سیل و زلزله
همچنین "محسن پیرهادی" عضو شورای شهر تهران چند روز قبل در گفت‌وگو با مهر با بیان این که تهرانی‌ها در شهریورماه با بحران کمبود آب روبه‌رو می‌شوند، گفت: بحران کمبود آب می‌تواند در شرایط کنونی از بحران‌هایی مانند سیل و زلزله، مدیریت به مراتب سخت‌تری را داشته باشد. آب، مایه حیات است و تحمل کم‌آبی برای شهر پر جمعیتی مانند تهران واقعا سخت و طاقت فرساست.
این عضو شورای شهر تهران خاطرنشان کرده بود: تا امروز با کاهش فشار آب سعی شده مشکل کم‌آبی در تهران کنترل شود؛ اما با توجه به مصرف بالای سرانه آب در کشور و به ویژه در تهران و احتمال نبود بارش باران در فصل پاییز می‌توان به این مسئله اشاره کرد که تهران تا شهریورماه آب دارد و بعد از آن با بحران بزرگ بی‌آبی روبه‌رو می‌شود؛ چراکه دیگر امکان برداشت آب از دو سد لار و لتیان وجود ندارد.
روزنامه شرق نیز چند روز قبل طی گزارشی که از مرکز هماهنگی و کنترل آب تهران تهیه کرده بود به نقل از مسئولان اتاق فرمان آب تهران، منطقه غرب و شمال‌غرب تهران را اولین جایی اعلام کرد که در وضعیت کم آبی دچار مشکل جدی می‌شود.
بنابراین ساکنان مناطق پونک، جنت‌آباد، شهرک غرب، انقلاب، آزادی و حتی یافت‌آباد به صورت جدی‌تر در معرض این بحران قرار دارند و باید بیشتر از دیگران به فکر کنترل مصرف آبشان باشند.
بحران آب در سایه منازعات سیاسی
ملاحظه کلی وضعیت کشور نشان می‌دهد در وضعیت کنونی احتمال وقوع بحران‌های زیست محیطی خصوصا در حوزه آب، به مراتب بیشتر از خطرات بین‌المللی و منازعات سیاسی داخلی است.
کافی است نیمی از حساسیت‌هایی که در جریان استیضاح وزیر علوم توسط مجلس اعمال شد و رسما افکارعمومی و بسیاری از نهادها و ارگان‌ها را درگیر خود کرد، نسبت به مسئله آب تهران نیز وجود داشه باشد تا حداقل شهروندان نیز مسئله را جدی‌تر بدانند و یک اجماع ملی پیرامون حل این مسئله به وجود بیاید.
در وضعیت کنونی اما، وظیفه حاکمیت و شهروندان در این باره چیست؟
در شرایطی که تهران به وضعیت بحرانی رسیده است و حجم عظیمی از تبلیغات روزانه از طریق رسانه‌ها درباره این مسئله ارائه می‌شود، تاکنون شهروندان تهرانی ترجیح داده‌اند که همچنان بی‌توجه به هشدارهای جدی متولیان امر، به مصرف آب به شیوه گذشته ادامه دهند؛ تا جایی که در روز 20 مرداد 93 در تهران، سه میلیون و ٢٦٩ هزار متر مکعب آب مصرف شده است که در مقایسه با روز مشابه سال گذشته بیش از ١٥درصد افزایش را نشان می‌دهد.
یکم شهریورماه نیز، میزان مصرف آب با وجود کاهش نسبی دمای هوا، سه میلیون و 8 هزار متر مکعب را نشان می‌دهد که در مقایسه با روز مشابه سال قبل نزدیک به یک درصد افزایش داشته است.
در این وضعیت راه حل‌هایی چون، کوتاه کردن زمان استحمام و شست و شو، حذف موارد غیرضروری مثل شستن خودرو، حیاط، کوچه و خیابان با آب شرب، جلوگیری از نشت شیرآلات، بستن شیر آب در فواصل وضو گرفتن، مسواک زدن و مواردی از این دست در زمره ساده‌ترین و دم دستی‌ترین کارهایی است که اگر توسط مشترکان آّب صورت گیرد، می‌تواند وضعیت کنونی را کمی بهبود ببخشد.
اما وزارت نیرو می‌تواند با تعیین سقف مصرف برای شهروندان مناطق مختلف، در صورتی که مشترکان پرمصرف اقدام به کاهش مصرف نکنند، جریمه‌هایی سنگین برای آنها در نظر بگیرد.
اصلاح این وضعیت توسط نهادهای حاکمیتی، باید در چارچوبی انجام گیرد که بهره‌وری آب در کل کشور بالا رفته و از سوی دیگر منابع تجدیدپذیر آب، دوباره احیا شوند؛ چراکه بحران آب در ایران جدی است و اگر تدبیری اندیشیده نشود، کل سرزمین ایران قربانی زیاده‌خواهی همه ما می‌شود.
هرچند مادامی که جداسازی آب شرب از غیرشرب همچنان در سطح اظهار نظر و سخنرانی مانده و علی رغم تجربیات موفق در دنیا، دولت همچنان راهی به سوی اجرایی شدن آن پیدا نکرده است، جدی‌ترین انتقادات در این زمینه به سمت نهادهای حاکمیتی است؛ از سوی دیگر مطابق آمارها حدود 30 درصد از شبکه آبرسانی پایتخت دچار فرسودگی است.
همچنین روشن است که برای آبیاری فضای سبز شهر تهران به هیچ عنوان نباید از آب شرب استفاده شود، این در حالی است که بخش عمده فرآیند آبیاری فضای سبز شهر تهران از طریق جمع‌آوری و استفاده از آب‌های سطحی به صورت مکانیزه امکان پذیر است.
اصلاح وضعیت کنونی فضای سبز شهر تهران و استفاده از گیاهانی که با توجه به وضعیت اقلیمی شهر تهران نیاز به مصرف آب زیاد نداشته باشند نیز هنوز به طور جدی در دستور کار شهرداری تهران قرار نگرفته است.
در مقابل اما؛ وزیر نیرو چندی پیش و در حاشیه دهمین همایش بین‌المللی انرژی در پاسخ به این سؤال که آیا برای جلوگیری از افزایش مصرف آب قصد جریمه مشترکان پرمصرف را ندارید، گفت: ما با دوره طولانی خشکسالی مواجه هستیم و این موضوع نشان می‌دهد که کشور با محدودیت منابع آب مواجه است، پس تلاش می‌کنیم با احداث سد، احداث شبکه‌های انتقال آب و پروژه‌های سنگین آبرسانی به شهرها، این موضوع را تا حدودی حل کنیم.
قابل پیش بینی است که این سخنان وزیر نیرو اگر صورت اجرایی بگیرد، صدمات جبران ناپذیری به منابع آبی کشور وارد می کند. به دلیل اینکه هم‌اکنون متوسط مصرف سرانه آب شرب در کشور روزانه 250 لیتر برای هر نفر است و اجرای طرح‌هایی از این دست که با هزینه‌های بالا صورت می‌گیرد جز ترغیب بخشی از شهروندان به مصرف بیشتر آب، دستاوردی نخواهد داشت.
بحران آب صرفا محدود به شهر تهران و مصرف بخش خانگی نیست و بخش‌های وسیعی از کشور را در بر می‌گیرد. وضعیت مصرف آب در بخش کشاورزی که حدود 92 درصد از آب مصرفی کشور را شامل می‌شود نیز نیازمند بحث جداگانه‌ای است.
در پایان باید گفت، بهبود وضعیت مصرف آب در کشور نیازمند طرح‌های کارشناسی شده و قابل اجرا برای نجات منابع آب سرزمینی است، چراکه با توجه به قرارگیری ایران در یک منطقه خشک جغرافیایی، بعید نیست با ادامه چنین روندهایی، طرح واردات آب از کشورهای همسایه در دستور کار دولت قرار گیرد.
کتاب آیینه حُسن، انتشارات موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، صفحه 69
