آیت الله عطاردی قوچانی؛ کسی که درد شناختن داشت، نه درد شناخته شدن

جماران: در دنیایی زندگی می کنیم که در آن صدای تفنگ و گلوله و موشک از سویی و صدای هوچی گری و فحاشی و نفرت از تریبون های نا مبارک و نا مقدس همواره بلند تر از صدای اخلاق و آراستگی دین و مدارا و صلح است. دود دنیای سیاست زده و جنگ زده چنان ارتفاع گرفته است که تک ستاره های آسمان علم و اخلاق و معنویت را جز با خبر خاموشی شان نه می بینیم و نه می شنویم.
آیت الله عزیزالله عطاردی یکی از این ستارگان منور و ناشناخته سماء قلم بود. مردی که بیش از 60 سال از زندگی پربرکت خود را در کتابخانه ها و حجره های آموختن و نوشتن سپری کرد. محققی برجسته و سخت کوش، پرکار با خضوع و البته اعتماد به نفسی بالا که درد شناختن داشت نه درد شناخته شدن.

تنوع و اهمیت آثار آیت الله عطاردی

حاصل نزدیک به 60 سال تلاس علمی استاد، تحقیق و تالیف 70 عنوان کتاب در یکصد و شصت مجلد، پیرامون حدیث، نهج البلاغه، تاریخ، جغرافیا، ادبیات، فهرست نگاری، سفرنامه و ترجمه متون کهن عربی است. از نظر قالب و ساختار، آثار این مححق فقید علیرغم تنوع مطالب در هفت حوزه کلی خلاصه می شود.

1- تالیف مسانید اهل بیت (علیهم السلام) و ترجمه مسند ها 28 عنوان در 99 جلد به زبانهای عربی و فارسی

این مجوعه عظیم مسانید با بیش از 28 عنوان و 99 جلد به همت استاد عطاردی قوچانی شکل گرفته است . از مسند حضرت مولی الموحدین علیه السلام در 27 جلد و 14000 صفحه آغاز شده است و تا حضرت امام حسن عسکری علیهم السلام تدوین شده است. در آغاز مسند هر کدام از حضرات معصومین علیهم السلام، فصولی در زندگانی، فضائل و مناقب و دیگر ویژگی های آن حضرت نگاشته شده است و سپس احادیث مسند روایت شده از ایشان با ذکر منبع و سلسله روات بیان شده است. فصب بندی ابواب کتاب به روش قدمای از محدثین است.

2- نهج البلاغه، تصحیح، تحقیق، تالیف و ترجمه در 12 جلد به زبان های عربی و فارسی

استاد عطاردی در سال 1356 همزمان با هزارمین سالگرد تالیف نهج البلاغه مطالعات جدیدی را در این حوزه شروع می کنند. ایشان مصمم می شوند نسخه ای از نهج البلاغه را فراهم کنند تا با کهنترین نسخه متون نهج البلاغه مقابله و تصحیح کنند. پس از بررسی های فراوان 5 نسخه مربوط به 496 هجری و 534 هجری را تهیه کرده و بر اساس آن مقابله و تصحیح نهج البلاغه را به رشته تحریر در می آورند.

3- فرهنگ خراسان بزرگ با بیش از یکصد جلد که تاکنون 11 جلد آن به زبان فارسی چاپ شده است.

کتاب فرهنگ خراسان به زبان فارسی در هفت جلد و تاریخ آستان قدس رضوی در دو جلد منتشر شده است. کتاب عبدالله المامون(حیاته و سیریه) در یک جلد به زبان عربی و کتاب هارون الرشید(حیاته و سیریه) در یک جلد به زبان عریس منتشر شده است.

4- بررسی کتاب تاج العروس و تدوین ضمائم آن در 9 جلد به زبان عربی

رجال تاج العروس در 3 جلد، غریب الحدیث فی تاج العروس در 3 جلد، معجم البلاد و الامکنه( المسخرج من تاج العروس) در دو جلد، اللغات الفارسیه المعربه فی تاج العروس ئر یک جلد و به زبان عربی منتشر شده است.

5- سایر تالیفات متنوع فارسی در هفت جلد

عناوین این بخش از تالیفات آیت الله عطاردی عبارتند از : مفتاح تفسیر گارز یا فهرست ( جلاء الاذهان و جلاء الاحزان)- سیری در کتابخانه های پاکستان- مشلیخ فقه و حدیث در جماران کلین و درشت- عطارد و عطاردی ها در حدیث، تاریخ و ادب- تحقیق در مخطوطات حرمین شریفین- گوهر خاندان امامیت یا زندگی سیده نفیسه- روایت عشق

6- تصحیح، تحقیق و تنظیم متون تحقیقی در 10 جلد به زبان های فارسی و عربی

التدوین فی الاخبار قزوین- تقریرات رشیدالدین همدانی به قلم علامه حلی- کلمات مکنونه من علوم اهل الحکمه و المعرفه- جغرافیای نیمروز- اشراق السیاحه یا جغرافیای خراسان- سروده هایی از استاد ادب خراسان - ترکیب بند سروش اصفهانی - زندگی نامه و رباعیات نوعی خبوشانی

7- ترجمه متون کهن عربی در 12 جلد ه زبان فارسی

الغازات و شرح حال اعلام آن- زندگی چهارده معصوم ( ترجمه کتاب اعلام الوری با علام الهدی) - ایمان و کفر( ترجمه جلد 67 تا 73 بحارالنوار)- النصایح الکافیه یا اندرز به هوا به هواداران معاویه- تاریخ عاشورا یا مقتل الحسین(ع) -زمین و تربت امام حسین (ع) - رهبر انقلاب کوفه یا زندگی زید شهید - حدیث کساء از طریق اهل سنت- مواعظ صدوق- مشکوه النوار ( در اخلاق و مواعظ)- ترجمه دعای کمیل

در جستجوی احیای تمدن شرق

آیت الله عطاردی شناخت و تحقیق در مورد تمدن شرق را از تحقیق در مورد زادگاه خود خراسان شروع می کند.

حجت السلام نورالهیان، یکی از نزدیکان و شاگردان این ادیشمند اسلامی می گوید: این استاد بزرگوار به یکباره به احیاء تمدن شرق جهان و احیاء تمدن خراسان بزرگ وابسته و دلبسته می شود لذا تحقیق گسترده ای در این خصوص انجام می دهد کتاب های متون اصلی و مرجع را تهیه می کند. ایشان برای تهیه این کتاب ها به کتابخانه های بزرگ جهان از جمله هند، مصر، ایتالیا، مراکش، انگلیس، روسیه، آسیای مرکزی، عربستان، پاکستان، ترکیه و همه جاهایی که احساس می کرد عالمان، دانشمندان و فیلسوفان و ادیبان و حکیمان خراسانی اثری از آنها در کتابخانه جهان وجود داشت به آنجا سفر می کرد. بزرگان معتقدند که مرحوم آیت الله عطاردی یک مورخ و محقق کارآزموده ای به شمار می رفت که کمتر این نوع نگاه در میان حوزویان وجود دارد؛ در تالیف تاریخ خراسان که 87 جلد است، هفت جلد آن به چاپ رسیده، فیش برداری های آن 50 سال پیش به صورت تنظیم شده و مدون وجود دارد که باید به مراحل نهایی برسد. این شاگرد آیت الله عطاردی در خصوص ویژگی مجموعه تاریخ خراسان مورخ و مححق فقید می گوید: در این دوره تمدنی مناطقی مانند سمرقند، بخارا، هرات، بلخ، نیشابور، خوارزم و مناطق بزرگی مانند بسطام و بیهق همه جزو این سرزمین خراسان بزرگ بودند و در واقع هر چه تاریخ این مناطق انسان های بزرگی در خراسان 14 قرن قبل داشته و کشورها کار بزرگ انجام داده اند و دانش و مکتب، تحقیق و وتحولاتی که در سایر عرصه ها برای کشوری به طور مثال ابتدا حمله مغول و سپس بعد از آن آبادانی اتفاق افتاده، آیت الله عطاردی تمام این تاریخ را ورق به ورق مورد تحقیق و بررسی قرار داده است.

مرد سفرهای بسیار

ایشان در مورد سفرهای علمی و تحقیقاتی خود، می گوید: «اسفرهای مطالعاتی را از سال ۱۳۴۳ آغاز نمودم. سال اول به سفرهای داخلی ایران در زمینه تاریخ خراسان سپری شد و پس از آن در همان سال، با همین انگیزه مطالعاتی و تحقیقاتی عازم حجاز شدم. مدتی را در کتابخانه های مکه و مدینه به مطالعه پرداختم. در زمستان ۱۳۴۵ به هندوستان رفتم و پس از آن از کتابخانه های پاکستان و افغانستان بازدید نمودم. در سال ۱۳۵۳ بعد از انجام مناسک حج از کشورهای یمن، مصر، سوریه و لبنان دیدن نمودم و قریب به یک سال کتابخانه های این چهار کشور را بازدید و نسخ زیادی را بازنویسی نمودم.
در سال ۱۳۵۴ عازم اروپا شدم و در کشورهای انگلستان، فرانسه، بلژیک، آلمان و بعدها استانبول ترکیه به تحقیق و پژوهش پرداختم»،او می گوید: «در سال های ۱۳۶۰-۱۳۵۹، طی یک سفر مجدد به هندوستان برگشتم و کارهای فرهنگی خودم را در آن کشور دنبال کردم. تا این که در مرداد ۱۳۶۶ به روسیه رفتم و از کتابخانه های مسکو و دیگر شهرهای شوروی سابق و نسخه های خطی کم نظیر موجود در آنها بهره برداری نمودم، در این سفر ضمن دیدار با سران آکادمی ها، دانشمندان و محققان شرق شناس به تضارب فکری پرداختم»، او ادامه می دهد: «در مجموعه فرهنگ خراسان آثار تاریخی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی همه مناطق مربوط به خراسان جدید و قدیم قرار دارد و کمتر چیزی مغفول واقع نشده است»،

ساده زیستی و قناعت

این دانشمند فقید با وجود امکان پذیری استفاده از شرایط مالی و زیستی بهتر ایشان هرگز گرفتار ریخت و پاش های هر چند جزیی در عرصه تحقیق پژوهش نشدند.

مهریزی همچنین می گوید: خصلت دیگر آیت الله عطاردی «استقلال» در زندگی و «قناعت» به عنوان لازمه عدم وابستگی بود. ایشان در زندگی قانع بودند به همین خاطر به هیچ جایی مرتبط نشدند. با وجود اینکه در کارهای علمی بسیار نیازمند بودند، رعایت قناعت به ایشان این اجازه را نداد که در برابر هیچ شخص و سازمانی سر فرود آورده و رفتاری غیر اخلاقی داشته باشند.

زندگی بدون زرق و برق، زاهدانه و طلبگی آن مرحوم شاهدی بر رعایت قناعت و استقلال در زندگی ایشان است.

آیت الله موسوی بجنوردی یکی از ویژگی های منحصر به فرد آیت الله عطاردی را تواضع می داند و در این باب می گوید: چنین فردی با این معلومات بیش از اندازه متواضع و فروتن بود و حاضر بود بی وقفه از تجربیات و اطلاعات به دست آمده در نتیجه سفرهایش برای دیگران سخن بگوید، بدون اینکه ذره ای ابراز خستگی و ملالت کند، با اینکه سن بالایی داشت. اهل فراموش کردن نبود و اطلاعاتی را که از حدود 60 سال پیش به دست آورده بود، هنوز به خاطر داشت. این حافظه برای یک فرد محقق و پژوهشگر بسیار با اهمیت است و همین از او شخصیتی دایره المعارف گونه ساخته بود.

دایره المعارف خاموش

حجت الاسلام علی یونسی می گوید: متاسفانه اکثریت ملت ایران نیز از حضور محققان و دانشمندانی چون آیت‌الله عطاردی اطلاعی ندارند. تمام هم و غم این محقق پرکار به تالیف و تصنیف می‌گذشت و کمتر به معرفی خود می‌پرداخت.

به راستی که انسان هر چه قدر توخالی تر پر سر و صدا تر است. آب انباری که آب کمی در خود دارد با فرو ریختن مقداری کمی از آب هیاهوی زیادی راه می اندازد و آب انبار سرشار و سرریز از آب جز صدای چکه های آب به هر چه بیشتر پرکردن خود می پردازد. تواضع و فروتنی یکی از شاخصه های اغلب انسان های بزرگ و عمیق است. در حقیقت درد معرفت و شناخت او را به فراغت از های و هوی دنیا و تحمل مشقات تحقیق و تدقیق دغدغه هایش سوق می داد.

حجت الاسلام مهریزی می گوید: مرحوم عطاردی انسان متواضع و فروتنی بود و به تنهایی کارهای خود را انجام می داد. ما در روایات دینی این نکته را داریم که هر کسی بار خودش را بردارد متواضع است و آیت الله عطاردی شخصی بود که خودش با تلفن با دیگران تماس می گرفت و جواب تلفن می داد، بنابراین فروتنی و تواضع خصلت اول ایشان بود.

آیت الله موسوی بجنوردی ضمن ابراز تأسف نسبت به ناشناخته ماندن آیت الله عطاردی اظهار می کند: متأسفانه آیت الله عطاردی آن طور که باید شناخته نشده است، چرا که همیشه کسانی که خودشان را عضو هیچ دسته ای نمی دانند و در خلوت به علم اندوزی می پردازند، ناشناخته می مانند. زندگی چنین افرادی برای آنها حجاب است، اما پس از مرگ شناخته می شوند و نه تنها ایران که جهان اسلام به آنها می بالد.
درست است که عطاردی شخصیتی ناشناخته مانده اما نسل های آینده درباره خدمات او به ایران و اسلام قضاوت می کنند. او تا زمانی که علم پیشرفت می کند و دانشمندان برقرار هستند، در یادها خواهد ماند و فراموش نمی شود. عطاردی نمی میرد، چرا که کسی که به دانش و علم خدمت کند، تا مدت ها به نتایج کار او رجوع می شود. کتاب ها و شاگردهای او و تأثیری که بر فرهنگ جامعه گذاشته است، باقی خواهد ماند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی مقدم‎ قوچانی هم حجره ای دوران طلبگی مرحوم عطاردی می گوید: مرحوم آیت الله عطاردی برای تألیف کتبشان بسیار زحمت می کشیدند و رنج سفرهای بسیاری را متحمل می شدند بیان کرد: ایشان سفرهای بسیاری به کشورهایی همچون هند، آلمان، عربستان و ... داشته و از کتابخانه های معتبر علمی جهان استفاده ها می کردند. یکی از مهمترین ویژگی های اخلاقی ایشان، اخلاق حسنه و خوب بود و حقیقتاً مصداق «المؤمن بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه» بودند. ایشان با وجود همه مشکلات در برخوردهایشان بسیار متبسم بودند. حلم و بردباری که با علم توأم باشد در ایشان دیده می شد؛ و حقیقتاً مثال کلام اهل بیت(ع) بودند که به هم آمیختگی حلم و علم مانند مخلوط شدن شکر در شیر است. ایشان علم، حلم و تقوا را با یکدیگر توأم کرده بودند و بنده شاهد بودم که با وجود بسیاری از مشکلات، محکم و استوار به فعالیت های علمی شان ادامه می دادند.

او در فکر به دست آوردن مواریث علمى و تراث بزرگان قدماء دینى افتاده و براى نیل به آن هدف مسافرتهاى عدیده‏اى به کشورهاى آسیائى پاکستان و هندوستان و کشمیر و غیره نموده و از کتابخانه‏هاى بزرگ نظام حیدرآباد و موزه سالار جنگ در حیدرآباد دیدن و از کتابخانه‏اى علامه سید حامد حسین صاحب عبقات در لکنهو بازدید و مبالغ بسیارى از ذخایر علمى به دست آورده و در این راه تلاشهاى فراوانى کرده و متحمل شداید بسیارى گردیده و در بسیارى از کنگره‏ها و هزاره‏ها شرکت نموده و به تحقیق و تتبع پرداخته و از خود یادگارهاى ارزنده‏اى گذاشت.

حجت الاسلام رئیسی در این باب می گوید: آقای عطاردی اگر احساس می کرد که مثلا در هندوستان، روسیه و یا هر کجایی از این عالم، سخن، کتاب یا منبع تازه ای وجود دارد به دنبال آن می رفت و دائما در پی تحقیق و پژوهش بود.

شیفته و شیدای حقیقت

محقق، کسی است که شیفته و شیدای حقیقت باشد و در همه حال تلاشش برای کشف و احقاق حقیقت ‎باشد. رئیس شورای حوزه علمیه استان تهران می گوید: مرحوم آیت الله عطاردی به معنای واقعی کلمه محقق بودند. حیث دیگر وجود ایشان فروتنی، تواضع، بی پیرایگی و بی ادعایی بود، با وجود اینکه شخصیت عظیم علمی در روزگار ما بودند. آیت الله عطاردی در هیچ مجلسی یا محفلی شرکت نمی کرد. همواره مانند یک طلبه متوسط با مراجع برخورد می کرد و اگر کسی از آثار او مطلع نبود در برخوردش با ایشان، در نمی یافت با محققی با بیش از 100 اثر علمی عمیق و غنی روبرو می‎باشد. در میان بسیاری از ویژگی های ایشان بی ادعایی بسیار برجسته بود.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به اینکه در سالی که از سوی مقام معظم رهبری به عنوان سال امام علی(ع) نامگذاری شد؛ آیت الله عطاردی به مناسبتی به دفتر بنده آمدند و چون اطلاع داشتم در حال تدوین مسند امیرالمؤمنین(ع) هستند از ایشان خواستم از محل اعتبار نامگذاری سال، بودجه ای برای تسهیل و تسریع تحقیقاتشان دریافت کنند که فرمودند "بنده درخواستی نمی کنم و چیزی نمی نویسم" و به این شکل از درخواست بنده استقبال نکردند. این درحالی بود که ایشان حجمی نزدیک به یک اتاق از مطالعاتشان درباره امام علی(ع) فیش برداری کرده بودند و حضور چند جوان فاضل در کنارشان موجب تسهیل و تسریع کار می شد. با این وجود از سر خلوص چنین کمکی را درخواست نکردند. ایشان از جهات تخصصی برخلاف بسیاری از طلاب، فضلا و علما اهل پراکنده کاری نبودند که زمانی در حدیث، زمانی دیگر در تاریخ و ... مشغول باشند؛ بلکه همه عمرشان در حدیث و تاریخ عمیق بودند و کاری خارج از این دو حوزه انجام ندادند.

حجت الاسلام و المسلمین حسن پویا معاون پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره) در قم می گوید: در گذشته با اینکه امکانات با امروز قابل مقایسه نبود، شخصیت‌هایی چون «شیخ طوسی»، «علامه مجلسی» و «شیخ آقابزرگ تهرانی» و دیگران در مسیر ارتقای علوم دینی و پژوهش‌های علمی، گام‌هایی بلند برداشتند اما در دوران معاصر ما، انسان‌هایی مانند این بزرگان که هیچ‌گونه دلبستگی به این عالم نداشته باشند کمتر یافت می‌شوند و آیت‌الله عطاردی یکی از این وارستگان معاصر بود. او به‌واقع عاشق و دلباخته پژوهش و علم به‌ویژه در بحث‌های معارف و اهل بیت عصمت و طهارت بود. افراد بسیاری داریم که تالیف و کتاب دارند اما کسی که به‌تنهایی پژوهش‌ها را سامان دهد، خودش فیش‌برداری کند، همه منابع مرتبط را در هر جایی که در ایران و سایر کشورها سراغ دارد با مراجعه، بیابد و یادداشت‌برداری کند و با هزینه خود آماده‌سازی و چاپ کند، کمتر یافت می‌شود. ایشان در بحث تاریخ و جغرافیای خراسان بزرگ- به جرات می‌توان گفت شامل بخش‌هایی از تاجیکستان، افغانستان و هند- شخصیت بی‌نظیری بود.

احمد مسجد جامعی آیت الله عطاردی را «شخصیتی دایره المعارفی» می داند و می گوید: اغلب مطالبی که در کتاب های ایشان آمده، نقل از کتابی دیگر نیست و عمده تتبع های ایشان در زمینه های مختلف و از آن جمله خراسان شناسی بر اساس تحقیقات میدانی حاصل شده است. بنابراین شخصیت آیت الله عطاردی یک شخصیت دایره المعارفی است چرا که بسیاری از تحقیقات او حاصل شرکت در محافل علمی، دیدار از رخدادهای فرهنگی و شناسایی مناطق مختلف بوده است.

مرکز فرهنگی خراسان، مرکزی پژوهشی بود که آیت الله عطاردی قوچانی در آن آخرین فعالیت های پژوهشی و تحقیقی خود را انجام می داد در در دوران ریاست جمهوری سید محمد خاتمی دفتری برای این مرکز در منطقه تجریش تهران اختصاص داده شد.

با مرور گفته های نزدیکان مرحوم آیت الله عطاردی این نکته مبرهن می شود که این دانشمند فقید علاوه بر آثار، نوشته ها و ترجمه های مهم و تاثیر گذار در دانش و دین دارای خصائل و شیوه های زیستی و اخلاقی منحصر به فردی بوده است که در غبار هیاهوی های روزمره پنهان مانده بوده است. با این حال حیا و تواضع دانشمندانمان نباید توجیه و جوازی بر بی توجهی و بی اعتنایی به آنان به خصوص در زمان حیات این بزرگواران باشد. به یقیین آیت الله عطاردی های دیگری نیز در گوشه ای از این خاک بی هیچ ادعایی به کار نوشتن و تحقیق مشغولند. و بر ماست تا دیر نشده باید در شناساندن آنان به عموم مردم و نیر تقدیر و سپاسگزاری از آنان دچار غفلت نشویم.

منابع:

1- گفتگوی احمد مسجد جامعی با جماران

2- گفتگوی احمد مسجد جامعی با شفقنا

3- گفتگوی آیت الله موسوی بجنوردی با جماران

4- گفتگوی حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر رشاد متولی با سایت حوزه

5- گنجینه دانشمندان جلد 9 نویسنده اثر آیت‌الله حاج شیخ محمدشریف رازی

6- گفتگوی حجت الاسلام و المسلمین حسن پویا معاون پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره) در قم با روزنامه شرق

7- گفتگوی علی یونسی با جماران

8- گفتوگوی حجت الاسلام محمدرضا نورالهیان با ایکنا

9- گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی- جماران

10- گفتگو با آیت الله رییسی-سایت جماران

11- گفتگوی حجت الاسلام والمسلمین علی عسکری با قدس آنلاین