حجت الاسلام و المسلمین رشید داودی
سلسله مباحثی در مورد فضای نامطلوب اخلاقی موجود در جامعه -که مسموم به ناهنجاریهای اخلاقی ازقبیل شایعه،دروغ،تهمت،تخریب و... می باشد، وطبق روایات ریشه همه این بداخلاقیها در دروغ نهفته است-تقدیم می شود که به ریشه یابی این رذائل اخلاقی و آثار و نتایج خطرناک مترتب بر آنها پرداخته میشود و راهها جلوگیری از آنها بیان خواهد شد.
دروغ از جمله گناهان کبیره، بلکه زشتترین گناهان و خبیثترین آنها است. صفتی است که انسان را در دیدهها خوار، و در نظرها بیوقع و بیارزش میسازد. و سرمایه خجالت و شرمندگی، و باعث دل شکستگی و رنج و اندوه می گردد. سبب و اساس ریختن آبرو در نزد خلق خدا، و باعث سیاهروئی دنیا و آخرت است. و آیات در مذمّت این صفت بسیار، و احادیث در نکوهش آن بیشمار است. در مقاله قبلی به برخی آثار این رذیلهی اخلاقی اشاره شد و اکنون به برخی دیگر از این آثار اشاره می شود.
کم شدن رزق و فقیر شدن
در روایات متعددی بیان می شود که دروغ گفتن موجب می شود که در روزی انسان تغییراتی بوجود بیاید؛ پیامبر می فرماید: اَلکَذِبُ یَنقُصُ الرِّزقَ؛ دروغ، روزى را کم مى کند.(الترغیب و الترهیب،ج3، ص596،ح29) حضرت امام جعفر صادقعلیه السلام نیز می فرمایند: «ان الرجل لیکذب الکذبة، فیحرم بها صلاة اللیل فاذا حرم بها صلاة اللیل حرم بهاالرزق. مردى که دروغ مىگوید از نماز شب محروم خواهد شد، وقتى که از نماز شب محرومشود از روزى محروم خواهد شد.»(تهذیب الاحکام،ج2،ص122) و این کم شدن رزق و محروم شدن از روزی منجر می شود به فقیر شدن انسان دروغگو که امیر المؤمنینعلیه السلام به آن اشاره می کنند: «اعتیاد الکذب یورث الفقر. عادت به دروغ فقر مىآورد.» (سفینة البحار،ج7،ص455 به نقل از خصال شیخ صدوق.ج2،ص504) و چه زیبا امام کاظم علیه السلام بیان می کنند که صداقت موجب افزایش روزی و دروغ موجب فقیر شدن می گردد: اَداءُ الاَمانَةِ وَ الصِّدقُ یَجلِبانِ الرِّزقَ، وَالخیانَةُ وَ الکَذِبُ یَجلِبانِ الفَقرَ وَ النِّفاقَ؛ اداى امانت و راستگویى روزى را زیاد مى کند و خیانت و دروغگویى باعث فقر و نفاق مى شود.(بحارالأنوار، ج 78، ص 327)
نسیان و فراموشی
امام صادق علیه السلام: إِنَّ مِمّا أَعانَ اللّه (بِهِ) عَلَى الکَذّابینَ النِّسیانَ؛ از جمله کمکهاى خداوند بر ضد دروغگویان فراموشى است.(کافى، ج2، ص341، ح15) در زبان فارسی مَثَل است که دروغ گو، کم حافظه است، دروغى که گفته به یادش نمىماند و آنرا فراموش مىکند و هنگامى که بار دگر خواست از آن سخن بگوید، چون سخنش واقعیت نداشته و جعلی بوده لذا نوع کلام خود را فراموش می کند و جور دگرخواهد گفت، و این موجب رسوایی و کشف دروغش مىشود.امر دیگرى که موجب فراموشى دروغ مىشود، آن است که مطلبى در حافظه انسان مىماند که مورد اهتمام شخص باشد. کسى که کارش دروغ گویى گردید، چندان بهدروغ خود اهتمامى نمىدهد. دروغ براى او امرى است عادى، هر موقع که بخواهد،باز هم دروغ مىگوید و دروغهاى او در حد معینى متوقف نمىشود، در نتیجه کمتر در خاطرش مىماند وفراموش مىشود.
تشویش
پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم می فرمایند: اَلصِّدقُ طُمَنینَةٌ وَ الکَذِبُ ریبَةٌ؛ راستگویى [مایه] آرامش و دروغگویى [مایه] تشویش است.(نهج الفصاحه، ح 1864) رسیدن به آرامش یکی از ارزوهایی است که انسان در زندگی خود به دنبالش می دود تا به آن دست یابد و چه زیان بار است اینکه انسان با دروغگویی این طمأنینه و آرامشی را که کسب کرده از دست بدهد و در اضطراب و تشویشِ بر ملا شدن دروغش روز و شب کند و دائما دلهرهی رسوا شدن داشته باشد.
شومی دروغ
پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم می فرمایند: اِعلَم اَنَّ الصِّدقَ مُبارَکٌ وَ الکِذبَ مَشئومٌ؛ بدان که راستگویى، پر برکت است و دروغگویى، شوم.(بحار، ج 74، ص69/تحف العقول، ص 14) آری صداقت موجب فراوانی و برکت می شود و دارای یمن و شگون است در حالی که دروغ به دنبالش سایه ای از شومی و نگون بختی به همرا ه می آورد و موجب آبروریزی می شود.
همراهی دروغ با بزدلی
امام على علیه السلام:لَو تَمَیَّزَتِ الشیاءُ لَکانَ الصِّدقُ مَعَ الشَّجاعَةِ وَ کانَ الجُبنُ مَعَ الکَذِبِ؛اگر خصلت ها از یکدیگر متمایز و جدا شوند، هر آینه راستى با شجاعت باشد و بزدلى با دروغ.(غررالحکم، ج5، ص118، ح7597) به درستی که انسان خطا کار به خاطر خطای خودش (اعم از خطای رفتاری و گفتاری) همواره در ترس و دلهره است که مبادا خطایش آشکار گردد، لذا بسیار به جاست که دروغگو را انسانی ترسو و بزدل بنامیم.
زیاد وعده دادن و زیاد عذر خواستن
امام على علیه السلام:اَمرانِ لا یَنفَکّانِ مِنَ الکَذِبِ: کَثرَةُ المَواعیدِ، وَ شِدَّةُ العتِذارِ؛دو چیز از دروغ جدا نمى شود: بسیار وعده دادن و به شدت عذرخواهى نمودن.(نهج البلاغه ابن ابى الحدید،ج20،ص287،ح282) به نظر می رسد که دروغ به عنوان یک نابهنجاری گفتاری، هم به صورت موردی و هم به صورت تداوم عامل مهمی در خروج انسان از تعادل شخصیتی است. لذا انسان دروغگو به خاطر عدم تعادل روانی و به جهت سرپوش نهادن بر ضعفهای درونی خود سعی می کند با دادن وعده های فراوان به دیگران خود را بیشتر و بزرگتر از آن چیزی که هست نشان دهد و چون توان عمل به این وعده را ندارد مرتبا سعی می کند با عذر خواهی به خاطر خلف وعده هایش با دادن وعده های دیگر آبروی خود را حفظ کند، در حالی که این بیمار روانی که تعدل رفتاری و گفتاری اش را از دست داده دلهرهی کشف دروغ و بر ملا شدن نا توانی هایش او را به زودی از پای در خواهد آورد.
عاقبت به شر شدن در دنیا و آخر
شخصی محضر پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم حاضر شد و چنین گفت: «یا رَسولَ اللّه عَلِّمنى خُلقا یَجمَعُ لى خَیرَ الدُّنیا وَالخِرَةِ فَقالَ صلى الله علیه و آله : لاتَکذِب؛ به من اخلاقى بیاموزید که خیر دنیا و آخرت در آن جمع باشد، حضرت فرمودند: دروغ نگو». (بحارالأنوار،ج72،ص262،ح43) آری پیامبر کسب خیر دنیا و آخرت را در دروغ نگفتن می داند و مفهوم این پاسخ پیامبر این است که انسان با دروغ گفتن خیر دنیا و آخرت را از دست می دهد و عاقبتش در دنیا و عقبی ، شر خواهد شد. و امیر المؤمنین علی علیه السلام درباره نتایج دروغ در دنیا و آخرت می فرماید: «اَلکَذِبُ فِى العاجِلَةِ عارٌ وَ فِى الآجِلَةِ عَذابُ النّارِ؛دروغ در دنیا ننگ و عار است و در آخرت عذاب جهنم.(غررالحکم،ج2،ص31،ح1708) و چه عاقبتی می تواند بدتر از این برای کسی رقم بخورد که در دنیا زندگانی ننگین و در آخرت هم غرق در عذاب و آتش دوزخ باشد؟
انتهای پیام دروغ از جمله گناهان کبیره، بلکه زشتترین گناهان و خبیثترین آنها است. صفتی است که انسان را در دیدهها خوار، و در نظرها بیوقع و بیارزش میسازد. و سرمایه خجالت و شرمندگی، و باعث دل شکستگی و رنج و اندوه می گردد. سبب و اساس ریختن آبرو در نزد خلق خدا، و باعث سیاهروئی دنیا و آخرت است. و آیات در مذمّت این صفت بسیار، و احادیث در نکوهش آن بیشمار است. در مقاله قبلی به برخی آثار این رذیلهی اخلاقی اشاره شد و اکنون به برخی دیگر از این آثار اشاره می شود.
کم شدن رزق و فقیر شدن
در روایات متعددی بیان می شود که دروغ گفتن موجب می شود که در روزی انسان تغییراتی بوجود بیاید؛ پیامبر می فرماید: اَلکَذِبُ یَنقُصُ الرِّزقَ؛ دروغ، روزى را کم مى کند.(الترغیب و الترهیب،ج3، ص596،ح29) حضرت امام جعفر صادقعلیه السلام نیز می فرمایند: «ان الرجل لیکذب الکذبة، فیحرم بها صلاة اللیل فاذا حرم بها صلاة اللیل حرم بهاالرزق. مردى که دروغ مىگوید از نماز شب محروم خواهد شد، وقتى که از نماز شب محرومشود از روزى محروم خواهد شد.»(تهذیب الاحکام،ج2،ص122) و این کم شدن رزق و محروم شدن از روزی منجر می شود به فقیر شدن انسان دروغگو که امیر المؤمنینعلیه السلام به آن اشاره می کنند: «اعتیاد الکذب یورث الفقر. عادت به دروغ فقر مىآورد.» (سفینة البحار،ج7،ص455 به نقل از خصال شیخ صدوق.ج2،ص504) و چه زیبا امام کاظم علیه السلام بیان می کنند که صداقت موجب افزایش روزی و دروغ موجب فقیر شدن می گردد: اَداءُ الاَمانَةِ وَ الصِّدقُ یَجلِبانِ الرِّزقَ، وَالخیانَةُ وَ الکَذِبُ یَجلِبانِ الفَقرَ وَ النِّفاقَ؛ اداى امانت و راستگویى روزى را زیاد مى کند و خیانت و دروغگویى باعث فقر و نفاق مى شود.(بحارالأنوار، ج 78، ص 327)
نسیان و فراموشی
امام صادق علیه السلام: إِنَّ مِمّا أَعانَ اللّه (بِهِ) عَلَى الکَذّابینَ النِّسیانَ؛ از جمله کمکهاى خداوند بر ضد دروغگویان فراموشى است.(کافى، ج2، ص341، ح15) در زبان فارسی مَثَل است که دروغ گو، کم حافظه است، دروغى که گفته به یادش نمىماند و آنرا فراموش مىکند و هنگامى که بار دگر خواست از آن سخن بگوید، چون سخنش واقعیت نداشته و جعلی بوده لذا نوع کلام خود را فراموش می کند و جور دگرخواهد گفت، و این موجب رسوایی و کشف دروغش مىشود.امر دیگرى که موجب فراموشى دروغ مىشود، آن است که مطلبى در حافظه انسان مىماند که مورد اهتمام شخص باشد. کسى که کارش دروغ گویى گردید، چندان بهدروغ خود اهتمامى نمىدهد. دروغ براى او امرى است عادى، هر موقع که بخواهد،باز هم دروغ مىگوید و دروغهاى او در حد معینى متوقف نمىشود، در نتیجه کمتر در خاطرش مىماند وفراموش مىشود.
تشویش
پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم می فرمایند: اَلصِّدقُ طُمَنینَةٌ وَ الکَذِبُ ریبَةٌ؛ راستگویى [مایه] آرامش و دروغگویى [مایه] تشویش است.(نهج الفصاحه، ح 1864) رسیدن به آرامش یکی از ارزوهایی است که انسان در زندگی خود به دنبالش می دود تا به آن دست یابد و چه زیان بار است اینکه انسان با دروغگویی این طمأنینه و آرامشی را که کسب کرده از دست بدهد و در اضطراب و تشویشِ بر ملا شدن دروغش روز و شب کند و دائما دلهرهی رسوا شدن داشته باشد.
شومی دروغ
پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم می فرمایند: اِعلَم اَنَّ الصِّدقَ مُبارَکٌ وَ الکِذبَ مَشئومٌ؛ بدان که راستگویى، پر برکت است و دروغگویى، شوم.(بحار، ج 74، ص69/تحف العقول، ص 14) آری صداقت موجب فراوانی و برکت می شود و دارای یمن و شگون است در حالی که دروغ به دنبالش سایه ای از شومی و نگون بختی به همرا ه می آورد و موجب آبروریزی می شود.
همراهی دروغ با بزدلی
امام على علیه السلام:لَو تَمَیَّزَتِ الشیاءُ لَکانَ الصِّدقُ مَعَ الشَّجاعَةِ وَ کانَ الجُبنُ مَعَ الکَذِبِ؛اگر خصلت ها از یکدیگر متمایز و جدا شوند، هر آینه راستى با شجاعت باشد و بزدلى با دروغ.(غررالحکم، ج5، ص118، ح7597) به درستی که انسان خطا کار به خاطر خطای خودش (اعم از خطای رفتاری و گفتاری) همواره در ترس و دلهره است که مبادا خطایش آشکار گردد، لذا بسیار به جاست که دروغگو را انسانی ترسو و بزدل بنامیم.
زیاد وعده دادن و زیاد عذر خواستن
امام على علیه السلام:اَمرانِ لا یَنفَکّانِ مِنَ الکَذِبِ: کَثرَةُ المَواعیدِ، وَ شِدَّةُ العتِذارِ؛دو چیز از دروغ جدا نمى شود: بسیار وعده دادن و به شدت عذرخواهى نمودن.(نهج البلاغه ابن ابى الحدید،ج20،ص287،ح282) به نظر می رسد که دروغ به عنوان یک نابهنجاری گفتاری، هم به صورت موردی و هم به صورت تداوم عامل مهمی در خروج انسان از تعادل شخصیتی است. لذا انسان دروغگو به خاطر عدم تعادل روانی و به جهت سرپوش نهادن بر ضعفهای درونی خود سعی می کند با دادن وعده های فراوان به دیگران خود را بیشتر و بزرگتر از آن چیزی که هست نشان دهد و چون توان عمل به این وعده را ندارد مرتبا سعی می کند با عذر خواهی به خاطر خلف وعده هایش با دادن وعده های دیگر آبروی خود را حفظ کند، در حالی که این بیمار روانی که تعدل رفتاری و گفتاری اش را از دست داده دلهرهی کشف دروغ و بر ملا شدن نا توانی هایش او را به زودی از پای در خواهد آورد.
عاقبت به شر شدن در دنیا و آخر
شخصی محضر پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم حاضر شد و چنین گفت: «یا رَسولَ اللّه عَلِّمنى خُلقا یَجمَعُ لى خَیرَ الدُّنیا وَالخِرَةِ فَقالَ صلى الله علیه و آله : لاتَکذِب؛ به من اخلاقى بیاموزید که خیر دنیا و آخرت در آن جمع باشد، حضرت فرمودند: دروغ نگو». (بحارالأنوار،ج72،ص262،ح43) آری پیامبر کسب خیر دنیا و آخرت را در دروغ نگفتن می داند و مفهوم این پاسخ پیامبر این است که انسان با دروغ گفتن خیر دنیا و آخرت را از دست می دهد و عاقبتش در دنیا و عقبی ، شر خواهد شد. و امیر المؤمنین علی علیه السلام درباره نتایج دروغ در دنیا و آخرت می فرماید: «اَلکَذِبُ فِى العاجِلَةِ عارٌ وَ فِى الآجِلَةِ عَذابُ النّارِ؛دروغ در دنیا ننگ و عار است و در آخرت عذاب جهنم.(غررالحکم،ج2،ص31،ح1708) و چه عاقبتی می تواند بدتر از این برای کسی رقم بخورد که در دنیا زندگانی ننگین و در آخرت هم غرق در عذاب و آتش دوزخ باشد؟
کپی شد
