حجت السلام و المسلمین رشید داودی
پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران در سلسله مباحثی در مورد فضای نامطلوب اخلاقی موجود در جامعه -که مسموم به ناهنجاریهای اخلاقی ازقبیل شایعه،دروغ،تهمت،تخریب و... می باشد، وطبق روایات ریشه همه این بداخلاقیها در دروغ نهفته است- به ریشه یابی این رذائل اخلاقی و آثار و نتایج خطرناک مترتب بر آنها خواهد پرداخت . نخستین بخش از این سلسه مطالب را با هم می خوانیم :
گاهى شود که به واسطه کشف یک دروغ، انسان به طورى از درجه اعتبار پیش مردم ساقط مىشود که تا آخر عمر جبرانش را نتوان کرد. خدا نکند کسى معروف شود به دروغگویى که هیچ چیز شاید بیشتر از این به حیثیت انسان لطمه نمىزند. و علاوه بر اینها، مفاسد دینى و عقوبات اخروى آن نیز بسیار است. (شرح چهل حدیث،ص471)
یکی از عوامل فزاینده نابهنجاری ها و گناهان در فرد و جامعه، دروغ است. هر چند که هنجارشکنی و گناه، ریشه در علل و عوامل دیگری دارد ولی افزایش گرایش فرد به گناه را می بایست در دروغگویی انسان دانست. (و ما در مطالب قبلی به این مسأله پرداختیم که دروغ به عنوان کلید ورود به گناهان و ناهنجاریها می باشد).
در مقاله سعی می شود که با مراجعه به آیات نورانی قرآن و کلمات حکیمانه معصومین علیهم السلام به ذکر اهم آثار دروغ در فرد و جامعه اشاره شود؛
آثار دروغگویی در قرآن
با مراجعه به آیات نورانی قرآن ملاحظه می شود که برای دروغ آثاری شمرده شده است که به بیان برخی از آنها می پردازیم. قرآن بیان می کند که نخستین کسی که از دروغ زیان می بیند خود دروغگوست. («قَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جَاءَکُمْ بِالْبَیِّنَاتِ مِنْ رَبِّکُمْ وَ إِنْ یَکُ کَاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صَادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ ...» و مردى مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان مىداشت، گفت: «آیا مردى را مىکشید که مىگوید: پروردگار من خداست؟ و مسلّماً براى شما از جانب پروردگارتان دلایل آشکارى آورده، و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست، و اگر راستگو باشد برخى از آنچه به شما وعده مىدهد به شما خواهد رسید، چرا که خدا کسى را که افراطکار دروغزن باشد هدایت نمىکند. غافر/28)
قرآن از مردم می خواهد که از دروغ پرهیز کنند؛ زیرا دروغگویی امری زیان آور برای انسان است (همان) افزون بر این موجب می شود تا در زمره ستمگران قرار گیرد («فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ» پس کسانى که بعد از این، بر خدا دروغ بندند، آنان خود ستمکارانند. آل عمران/94. و سوره انعام آیات « وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ إِنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ» و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بسته یا آیات او را تکذیب نموده؟ بى تردید، ستمکاران رستگار نمىشوند. (21) و «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَوْ قَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ‌ءٌ وَ مَنْ قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ» و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ مىبندد یا مىگوید: «به من وحى شده»، در حالى که چیزى به او وحى نشده باشد، و آن کس که مىگوید: «به زودى نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل مىکنم»؟ و کاش ستمکاران را در گردابهاى مرگ مىدیدى که فرشتگان [به سوى آنان] دستهایشان را گشودهاند [و نهیب مىزنند:] «جانهایتان را بیرون دهید»؛ امروز به [سزاى] آنچه بناحق بر خدا دروغ مىبستید و در برابر آیات او تکبر مىکردید، به عذاب خوارکننده کیفر مىیابید.(93) و « فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» پس کیست ستمکارتر از آنکس که بر خدا دروغ بندد، تا از روى نادانى، مردم را گمراه کند؟ آرى، خدا گروه ستمکاران را راهنمایى نمىکند. (144)
و در دنیا از رستگاری محروم گردد («قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لاَ یُفْلِحُونَ» بگو: «در حقیقت کسانى که بر خدا دروغ مىبندند، رستگار نمىشوند.»یونس/69 و « وَ لاَ تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذَا حَلاَلٌ وَ هذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لاَ یُفْلِحُونَ» و براى آنچه زبان شما به دروغ مىپردازد، مگویید: «این حلال است و آن حرام » تا بر خدا دروغ بندید، زیرا کسانى که بر خدا دروغ مىبندند رستگار نمىشوند. نحل/116)
و از هدایت الهی نصیب و بهره ای نبرد. («إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ کَاذِبٌ کَفَّارٌ» در حقیقت، خدا آن کسى را که دروغپردازِ ناسپاس است هدایت نمىکند. زمر/3 و «...إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ » خدا کسى را که اسرافکار دروغزن باشد هدایت نمىکند. غافر/28)
و در آخرت نیز روسیاه برانگیخته شود. («وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَى الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَکَبِّرِینَ» و روز قیامت کسانى را که بر خدا دروغ بستهاند روسیاه مىبینى، آیا جاى سرکشان در جهنم نیست؟ زمر/60)
آثار دروغگویی در روایات
اما با بررسی روایات به آثار زیادی اعم از آثار معنوی و مادی (اقتصادی و اجتماعی و...) که برای فرد در اثر دروغگویی بوجود می آید بر می خوریم که سعی خواهد شد در قالب چند عنوان کلی بیان گردد.
هلاکت و خواری
فرد دروغگو کلام دروغ خود را وسیله ای برای موفقیت در امور و کسب منافع و شاید نجات از مهلکه ای می داند و غافل از این که اگر دروغش بر ملا شود به چه بلایی دچار خواهد شد. پیامبر اکرم فرمود: «اجتنبوا الکذب و ان رایتم فیه النجاة فان فیه الهلکة. از دروغ دورى کنید، اگر چه نجات خود را در آن بپندارید، زیرا هلاک شما در آن است.» (مستدرک الوسایل،ج9،ص89،10301) پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم خطاب به علی علیه السلام می فرمایند: یا عَلىُّ اصدِق وَ إِن ضَرَّکَ فِى العاجِلِ فَإِنَّهُ یَنفَعُکَ فِى الآجِلِ وَلاتَکذِب وَإِن یَنفَعکَ فِى العاجِلِ فَإِنَّهُ یَضُرُّکَ فِى الآجِلِ؛اى على راست بگو اگر چه در حال حاضر به ضرر تو باشد ولى در آینده به نفع توست و دروغ نگو اگر چه در حال حاضر به نفع تو باشد ولى در آینده به ضرر توست.(میراث حدیث شیعه،ج2،ص27،ح65) و چه زیبا تبیین می کند امیر بیان على علیه السلام، پوچی خیال دروغگو در اینکه فکر می کند که نجاتش در دروغ گفتن است : اَلصّادِقُ عَلى شَفا مَنجاةٍ وَ کَرامَةٍ وَ الکاذِبُ عَلى شُرُفِ مَهواةٍ وَمَهانَةٍ؛راستگو در آستانه نجات و بزرگوارى است و دروغگو در لبه پرتگاه و خوارى.(نهج البلاغه،خطبه 86) آری گنهکارى که دروغ را وسیله تبرئه و نجات خود مىشمارد، باید بداند که سخن نا حقش در یادها محفوظ است و محو شدنى نیست، و باید انتظار روزى را داشته باشد که دروغش آشکار شود و نزد خلق نیز رو سیاه شود. و اگر در دنیا بر ملا و رسوا نشد، در آخرت عذابی گران در انتظار اوست.
جهل و نادانی
امام کاظمعلیه السلام مىفرماید: العاقل لا یکذب و ان کان فیه هواه. انسان دانا، دروغ نمىگوید، هر چند دلش بخواهد.(مستدرک الوسایل،ج9،ص89). و روشن است که وقتی عاقل دروغ نمی گوید قطعا انسان دروغگو عاقل نیست و انسانی است جاهل و نادان چون چراغ راه انسان عاقل عقل است اما نادان هر چه دل بخواهد، مىکند و تابع خواهش نفسانی دل است. خردمند ضرر سخن خلاف را می بیند و آنرا نمی گوید اما انسان نادان زیان انرا نمی بیند لذا مرتکب آن می شود.
انتهای پیام گاهى شود که به واسطه کشف یک دروغ، انسان به طورى از درجه اعتبار پیش مردم ساقط مىشود که تا آخر عمر جبرانش را نتوان کرد. خدا نکند کسى معروف شود به دروغگویى که هیچ چیز شاید بیشتر از این به حیثیت انسان لطمه نمىزند. و علاوه بر اینها، مفاسد دینى و عقوبات اخروى آن نیز بسیار است. (شرح چهل حدیث،ص471)
یکی از عوامل فزاینده نابهنجاری ها و گناهان در فرد و جامعه، دروغ است. هر چند که هنجارشکنی و گناه، ریشه در علل و عوامل دیگری دارد ولی افزایش گرایش فرد به گناه را می بایست در دروغگویی انسان دانست. (و ما در مطالب قبلی به این مسأله پرداختیم که دروغ به عنوان کلید ورود به گناهان و ناهنجاریها می باشد).
در مقاله سعی می شود که با مراجعه به آیات نورانی قرآن و کلمات حکیمانه معصومین علیهم السلام به ذکر اهم آثار دروغ در فرد و جامعه اشاره شود؛
آثار دروغگویی در قرآن
با مراجعه به آیات نورانی قرآن ملاحظه می شود که برای دروغ آثاری شمرده شده است که به بیان برخی از آنها می پردازیم. قرآن بیان می کند که نخستین کسی که از دروغ زیان می بیند خود دروغگوست. («قَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَکْتُمُ إِیمَانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلاً أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جَاءَکُمْ بِالْبَیِّنَاتِ مِنْ رَبِّکُمْ وَ إِنْ یَکُ کَاذِباً فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ وَ إِنْ یَکُ صَادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ ...» و مردى مؤمن از خاندان فرعون که ایمان خود را نهان مىداشت، گفت: «آیا مردى را مىکشید که مىگوید: پروردگار من خداست؟ و مسلّماً براى شما از جانب پروردگارتان دلایل آشکارى آورده، و اگر دروغگو باشد دروغش به زیان اوست، و اگر راستگو باشد برخى از آنچه به شما وعده مىدهد به شما خواهد رسید، چرا که خدا کسى را که افراطکار دروغزن باشد هدایت نمىکند. غافر/28)
قرآن از مردم می خواهد که از دروغ پرهیز کنند؛ زیرا دروغگویی امری زیان آور برای انسان است (همان) افزون بر این موجب می شود تا در زمره ستمگران قرار گیرد («فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ» پس کسانى که بعد از این، بر خدا دروغ بندند، آنان خود ستمکارانند. آل عمران/94. و سوره انعام آیات « وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَوْ کَذَّبَ بِآیَاتِهِ إِنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ» و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بسته یا آیات او را تکذیب نموده؟ بى تردید، ستمکاران رستگار نمىشوند. (21) و «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً أَوْ قَالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْ‌ءٌ وَ مَنْ قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِی غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلاَئِکَةُ بَاسِطُوا أَیْدِیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَکُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا کُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ کُنْتُمْ عَنْ آیَاتِهِ تَسْتَکْبِرُونَ» و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ مىبندد یا مىگوید: «به من وحى شده»، در حالى که چیزى به او وحى نشده باشد، و آن کس که مىگوید: «به زودى نظیر آنچه را خدا نازل کرده است نازل مىکنم»؟ و کاش ستمکاران را در گردابهاى مرگ مىدیدى که فرشتگان [به سوى آنان] دستهایشان را گشودهاند [و نهیب مىزنند:] «جانهایتان را بیرون دهید»؛ امروز به [سزاى] آنچه بناحق بر خدا دروغ مىبستید و در برابر آیات او تکبر مىکردید، به عذاب خوارکننده کیفر مىیابید.(93) و « فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِباً لِیُضِلَّ النَّاسَ بِغَیْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ» پس کیست ستمکارتر از آنکس که بر خدا دروغ بندد، تا از روى نادانى، مردم را گمراه کند؟ آرى، خدا گروه ستمکاران را راهنمایى نمىکند. (144)
و در دنیا از رستگاری محروم گردد («قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لاَ یُفْلِحُونَ» بگو: «در حقیقت کسانى که بر خدا دروغ مىبندند، رستگار نمىشوند.»یونس/69 و « وَ لاَ تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذَا حَلاَلٌ وَ هذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ لاَ یُفْلِحُونَ» و براى آنچه زبان شما به دروغ مىپردازد، مگویید: «این حلال است و آن حرام » تا بر خدا دروغ بندید، زیرا کسانى که بر خدا دروغ مىبندند رستگار نمىشوند. نحل/116)
و از هدایت الهی نصیب و بهره ای نبرد. («إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ کَاذِبٌ کَفَّارٌ» در حقیقت، خدا آن کسى را که دروغپردازِ ناسپاس است هدایت نمىکند. زمر/3 و «...إِنَّ اللَّهَ لاَ یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ » خدا کسى را که اسرافکار دروغزن باشد هدایت نمىکند. غافر/28)
و در آخرت نیز روسیاه برانگیخته شود. («وَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَرَى الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْمُتَکَبِّرِینَ» و روز قیامت کسانى را که بر خدا دروغ بستهاند روسیاه مىبینى، آیا جاى سرکشان در جهنم نیست؟ زمر/60)
آثار دروغگویی در روایات
اما با بررسی روایات به آثار زیادی اعم از آثار معنوی و مادی (اقتصادی و اجتماعی و...) که برای فرد در اثر دروغگویی بوجود می آید بر می خوریم که سعی خواهد شد در قالب چند عنوان کلی بیان گردد.
هلاکت و خواری
فرد دروغگو کلام دروغ خود را وسیله ای برای موفقیت در امور و کسب منافع و شاید نجات از مهلکه ای می داند و غافل از این که اگر دروغش بر ملا شود به چه بلایی دچار خواهد شد. پیامبر اکرم فرمود: «اجتنبوا الکذب و ان رایتم فیه النجاة فان فیه الهلکة. از دروغ دورى کنید، اگر چه نجات خود را در آن بپندارید، زیرا هلاک شما در آن است.» (مستدرک الوسایل،ج9،ص89،10301) پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم خطاب به علی علیه السلام می فرمایند: یا عَلىُّ اصدِق وَ إِن ضَرَّکَ فِى العاجِلِ فَإِنَّهُ یَنفَعُکَ فِى الآجِلِ وَلاتَکذِب وَإِن یَنفَعکَ فِى العاجِلِ فَإِنَّهُ یَضُرُّکَ فِى الآجِلِ؛اى على راست بگو اگر چه در حال حاضر به ضرر تو باشد ولى در آینده به نفع توست و دروغ نگو اگر چه در حال حاضر به نفع تو باشد ولى در آینده به ضرر توست.(میراث حدیث شیعه،ج2،ص27،ح65) و چه زیبا تبیین می کند امیر بیان على علیه السلام، پوچی خیال دروغگو در اینکه فکر می کند که نجاتش در دروغ گفتن است : اَلصّادِقُ عَلى شَفا مَنجاةٍ وَ کَرامَةٍ وَ الکاذِبُ عَلى شُرُفِ مَهواةٍ وَمَهانَةٍ؛راستگو در آستانه نجات و بزرگوارى است و دروغگو در لبه پرتگاه و خوارى.(نهج البلاغه،خطبه 86) آری گنهکارى که دروغ را وسیله تبرئه و نجات خود مىشمارد، باید بداند که سخن نا حقش در یادها محفوظ است و محو شدنى نیست، و باید انتظار روزى را داشته باشد که دروغش آشکار شود و نزد خلق نیز رو سیاه شود. و اگر در دنیا بر ملا و رسوا نشد، در آخرت عذابی گران در انتظار اوست.
جهل و نادانی
امام کاظمعلیه السلام مىفرماید: العاقل لا یکذب و ان کان فیه هواه. انسان دانا، دروغ نمىگوید، هر چند دلش بخواهد.(مستدرک الوسایل،ج9،ص89). و روشن است که وقتی عاقل دروغ نمی گوید قطعا انسان دروغگو عاقل نیست و انسانی است جاهل و نادان چون چراغ راه انسان عاقل عقل است اما نادان هر چه دل بخواهد، مىکند و تابع خواهش نفسانی دل است. خردمند ضرر سخن خلاف را می بیند و آنرا نمی گوید اما انسان نادان زیان انرا نمی بیند لذا مرتکب آن می شود.
کپی شد
